To pytanie postawił w swoim najnowszym filmie dokumentalnym pt. „Tożsamość Conrada” Grzegorz Górny. Żeby na nie odpowiedzieć, wyruszył śladami pisarza – poczynając od Berdyczowa i Terechowej na Ukrainie, poprzez Warszawę i Kraków, do dalekiej Anglii i jeszcze dalszej Afryki. Podczas tej podróży rekonstruował życiową i zawodową ścieżkę Conrada, odszyfrowując w jego utworach, np. „Lordzie Jimie” czy „Jądrze ciemności”, zakodowane przesłania. W trakcie swych poszukiwań rozmawiał z wieloma znawcami twórczości pisarza, nie tylko z Polski, lecz także z Wielkiej Brytanii, USA, Japonii, Włoch czy Grecji. Z ich wypowiedzi wyłania się obraz „homo duplex” – człowieka podwójnego i to na wielu płaszczyznach: między polskością a brytyjskością, romantyzmem a pozytywizmem, szlacheckim absolutyzmem moralnym a relatywizmem etycznym nomady, przynależnością do kolonizatorów (jako biały w Afryce) i do kolonizowanych (jako Polak w Rosji).

Człowiek podwójny, ów „homo duplex” (jak nazywał sam siebie Conrad), może przeżywać swoje rozdwojenie albo jako harmonijne połączenie różnych elementów własnej osobowości, albo jako tragiczne pęknięcie. W tym drugim przypadku towarzyszące mu napięcie może stać się źródłem twórczości – i tak właśnie było w przypadku autora „Smugi cienia”.

Jednocześnie Grzegorz Górny starał się zrozumieć fenomen Conrada, którego dzieła, mimo upływu tylu lat, cieszą się nadal olbrzymią popularnością. W rankingu BBC wśród 100 najważniejszych książek w dziejach światowej literatury znalazło się „Jądro ciemności“. Figuruje ono także na podobnej liście sporządzonej przez amerykański „Newsweek“ – wraz z innym utworem tego pisarza – „Lordem Jimem“. Sam „Lord Jim” z kolei, który tylko we Włoszech doczekał się 11 wydań, widnieje w spisie 100 najwybitniejszych dzieł XX stulecia według francuskiego „Le Monde“. Mało tego, dzieła Conrada były chętnie przenoszone na ekran. Pierwszy film fabularny na podstawie powieści „Zwycięstwo“ został nakręcony jeszcze za życia autora, w epoce kina niemego – w roku 1919. Po prozę Conrada sięgnął m.in. Ridley Scott, kiedy realizował swój debiutancki film pt. „Pojedynek“. Do historii światowej kinematografii wszedł też „Czas Apokalipsy“ Francisa Forda Coppoli oparty na motywach „Jądra ciemności“. Jest więc w Conradzie coś fascynującego, co pociąga ludzi, mimo upływu tylu lat.

W swych poszukiwaniach Górny odkrywa, że tym, co decyduje o poczytności pisarza, jest uniwersalność jego przesłania – opis kondycji ludzkiej zanurzonej w żywiołach przyrody i historii. O tym opowiadają w filmie takie postaci, jak np. Anglik Keith Carabine czy Japonka Yoko Okuda, którzy dzielą się swym osobistym odczytaniem Conrada. Zarazem jednak niemal wszyscy rozmówcy Górnego podkreślają, że to właśnie polska tożsamość narodowa z obecnym w niej silnie etosem honoru i wierności ukształtowała osobowość pisarza tak mocno, że nie sposób bez tego zrozumieć jego twórczości. W ten sposób – razem z autorem filmu – odkrywamy, jak z doświadczenia polskości wyprowadzić można przesłanie uniwersalne dla całej ludzkości, które Conrad wyraził w obcym sobie języku, lecz w najwyższej formie literackiej.

Warto wyruszyć wspólnie z Grzegorzem Górnym w intelektualną podróż śladami Josepha Conrada. Zapraszamy.

Film został zrealizowany w ramach projektu Fundacji Instytut Komunikacji Społecznej przez Salve TV i dofinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.