Określenie „uzależnienie” stosowane jest w przypadku fizycznej i psychicznej zależności od określonej substancji. Oznacza utratę kontroli nad daną substancją i prowadzi do wielu nieprzyjemnych reakcji (tzw. objawów abstynencyjnych), kiedy się tej substancji nie przyjmuje.
Alkoholizm jest chorobą, która głęboko zaburza świadomość i wolność człowieka oraz jest śmiertelna. Dotyka swoimi skutkami nie tylko osobę pijącą, ale także wszystkich członków rodziny. Można ją uznać za jedną z najbardziej demokratycznych chorób, gdyż chorują na nią zarówno mężczyżni, jak i kobiety; ludzie starsi, ale i bardzo młodzi; wykształceni i niewykształceni; tak psychologowi, jak i kapłani; osoby żyjące w różnych kulturach, szerokościach geograficznych i mające różny kolor skóry.
Alkoholizm postrzegany jest jako jedna z najbardziej złożonych i nieodwracalnych chorób współczesnej cywilizacji. Składa się z czterech faz, które przebiegają w sposób dynamiczny i niezwykle podstępny, poza świadomością chorego. Posiadanie podstawowej wiedzy na ten temat umożliwia nabycie umiejętności wczesnego diagnozowania i reagowania, szczególnie osobom żyjącym w najbliższym otoczeniu alkoholika.
Pierwsza faza - towarzyska - wpisuje się w podświadomość chorego jako bardziej wesoła, kolorowa, zabawna, ciekawsza część życia. Kontakt z alkoholem jest częsty i stwarza pozory nowej, bardziej interesującej rzeczywistości. W tej fazie osoba doświadcza niejednokrotnie wielu korzyści z picia, np. łatwiej nawiązuje kontakty, więcej może załatwić, zyskuje poczucie mocy, szybciej przełamuje wewnętrzne opory i ograniczenia itd. Jeśli sumienie wyrzuca konkretne grzechy mające związek z nadużywaniem alkoholu, włączające się tzw. mechanizmy iluzji i zaprzeczeń pomagają w minimalizowaniu, tłumaczeniu i ignorowaniu ich. Chory zaczyna mieć trudności z przyznawaniem się i naprawieniem zła, unikaniem zagrożenia i konsekwencją w podjętych postanowieniach o poprawie. Doświadczenia tej fazy zapisują się jednak i utrwalają w pamięci jako głębokie przekonanie, że alkohol może być źródłem pozytywnych odczuć. Właśnie w tym przeświadczeniu tkwi podstępność choroby alkoholowej, czyli trudna do zinterpretowania pułapka psychologiczna. Podstawowymi objawami tej fazy są: trudność w odmawianiu okazji do picia; wewnętrzny spór między: wypić - nie wypić; odpychanie myśli sugerujących określoną stratę czy trudność z powodu wypicia; wzrost tolerancji na alkohol; obniżony nastrój przy braku możliwości spożycia oraz jego natychmiastowa poprawa, gdy się taka okazja pojawia. Wzrasta częstość spożywania alkoholu i coraz wyraźniej daje się zauważyć symptomy stopniowego, fizycznego uzależniania się od tej substancji. Trzeba wiedzieć, że niezauważalnie na uzależnienie fizyczne nakłada się uzależnienie emocjonalne. W tej fazie alkoholik spotyka się często ze strony bliskich lub otoczenia z aprobatą, akceptacją tego modelu życia, przyzwoleniem na ten stan rzeczy, brakiem konfrontacji ze stratami. Zdarza się również, że bliscy wiernie w tych zachowaniach uczestniczą, przez co jeszcze mocniej utwierdzają go w chorych przekonaniach. W fazie wstępnej wyraźnie wzrasta tolerancja na alkohol, tzn., że aby uzyskać przyjemny nastrój, pijący musi wypić więcej alkoholu niż poprzednio.
Druga faza - ostrzegawcza lub tzw. picie problemowe czy ryzykowne - charakteryzuje się silną koncentracją uwagi wokół picia, organizowaniem okazji do picia, wyraźnie widocznymi stratami zdrowotnymi, interpersonalnymi i życiowymi. Na tym etapie występują luki pamięciowe, okresowe zaniki pamięci; u pijanego (wielekroć) nie obserwuje się typowych objawów upicia się, prowadzi normalną rozmowę, czego na drugi dzień nie pamięta. Pojawić się może picie łapczywe - poza „kolejką”, zachłannie, jak człowiek gaszący pragnienie, zaczyna się picie ukradkiem; pojawia się poczucie winy; chory unika rozmów na ten temat.
W fazie trzeciej - krytycznej - charakterystyczna jest utrata kontroli nad piciem, pogłębiające się straty zewnętrzne i proporcjonalne do nich cierpienie wewnętrzne oraz izolacja. Chory traci kontrolę nad raz rozpoczętym piciem; jeżeli już zaczął pić, pije do głębokiego upojenia alkoholowego; pogłębia się w nim poczucie winy, niezadowolenia z siebie, które kompensuje agresywnością wobec innych; może pojawiać się zaczynanie picia od rana (picie poranne).
Faza chroniczna - ostateczna, bezpośrednio prowadzi do śmierci, jeśli choroba nie zostaje zatrzymana. Początkiem jej jest przejście do picia ciągłego; alkoholik stara się podtrzymywać stan upojenia - stale jest pijany; następuje wyraźne obniżenie tolerancji na alkohol, do upicia się wystarczy niewielka ilość alkoholu; pojawiają się zaburzenia psychiczne, od nieokreślonych stanów lękowych aż do psychoz alkoholowych włącznie.
Rozwój życia duchowego jest również jednym z ważniejszych czynników terapeutycznych w procesie zdrowienia. Alkoholik podejmujący leczenie w pierwszej jego fazie otrzymuje wiedzę psychologiczną, z perspektywy której weryfikuje i konfrontuje siebie oraz swoje dotychczasowe zachowania. W dalszym etapie uczy się radzenia sobie z głodem alkoholowym, nawrotami, emocjami i podejmując wysiłek utrzymywania abstynencji, zmierza ku rozwojowi duchowemu. Filozofia ruchu Anonimowych Alkoholików oparta na Programie 12 Kroków. AA umożliwia pracę nad wewnętrznym rozwojem, co doprowadza do satysfakcjonującego trzeźwienia. Program ten, traktowany jako droga rozwoju duchowego, kieruje do poszukiwania Boga i trwania w kontakcie osobowym ze Stwórcą.