Opactwo cysterskie w Sulejowie - położone w Podklasztorzu (obecnie dzielnica Sulejowa) to niezwykle cenny zabytek architektury romańskiej. Sercem opactwa był usytuowany w centrum kościół św. Tomasza Kantuaryjskiego. Budowę kościoła zakończono w 1232 roku. Kościół zbudowany jest z piaskowca szydłowieckiego, natomiast sklepienia i ściany wewnętrzne są zbudowane z cegły. W części środkowej fasady zachodniej znajduje się romański portal z trzema kolumnami z każdej strony. Do naw bocznych prowadzą dwa wejścia - nad północnym znajduje się tympanon z płaskorzeźbą o archaicznej symbolice: krzyż mający po bokach ptaka (kruka) i słońce z księżycem symbolizuje śmierć Chrystusa. Drugi portal, późnoromański z roku około 1230, stanowił wejście od strony południowej - obecnie widoczny jest od strony krużganka. Nad głównym portalem znajduje się okno z ośmiodzielną rozetą. Architektura wnętrza kościoła jest połączeniem stylu romańskiego i gotyckiego. Cechy gotyckie wykazują zwłaszcza ceglane krzyżowo-żebrowe sklepienia. Głowice półkolumn mają płaskorzeźbioną romańską dekorację z motywem plecionki, liści lub gałązek, zdobione są także zworniki sklepień. W kościele znajduje się pięć barokowych ołtarzy, pozostałe oraz ambona i dwukondygnacyjne stalle pochodzą z epoki rokoka. Przy filarach międzynawowych ustawione są cztery niewielkie wczesnobarokowe ołtarze z czarnego marmuru z detalami dekoracyjnymi z alabastru (niektóre figury są częściowo zniszczone), ufundowane w latach 40. XVII wieku. W ołtarzu z lewej strony umieszczony jest obraz Matki Boskiej Pocieszenia z tego samego okresu - zamykany żelaznymi drzwiczkami, dawniej obwieszony wotywnymi klejnotami. Po prawej stronie ołtarz św. Tomasza z Canterbury, patrona kościoła, pozostałym patronują św. Bernard i św. Benedykt. W ołtarzach znajdują się obrazy patronów, przedstawienie św. Bernarda jest współczesne okresowi powstania ołtarza. Rokokowy ołtarz główny z 1788 roku jest dziełem Jana Millmana. Znajduje się w nim obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej z I połowy XVII wieku. Po bokach figury ewangelistów: Marka, Łukasza, Jana i Mateusza. Na bocznych ścianach prezbiterium zostały odrestaurowane barokowe freski. W rokokowym ołtarzu z 1788 roku umieszczony jest krucyfiks gotycki z I połowy XV wieku. Kaplica północna, bł. Wincentego Kadłubka, mieści ufundowany przez opata Ottona Schenkinga wczesnobarokowy ołtarz. Pod kaplicą krypta grobowa fundatora. Dwukondygnacyjne stalle pochodzą z II połowy XVIII wieku. Podobna w stylu jest ambona, zwieńczona rzeźbą klęczącego św. Tomasza z Canterbury w otoczeniu aniołów. Obok ołtarzy i stalli znajdują się XVII-wieczne drewniane rzeźby przedstawiające lwy. Bogato dekorowane organy, powstały w XVII wieku i były później parokrotnie przebudowywane.

Wokół kościoła

były usytuowane zabudowania klasztoru. Dobrze zachowaną częścią klasztoru jest część skrzydła wschodniego z późnoromańskim kapitularzem z XIII wieku i gotyckim krużgankiem z XV wieku. Krzyżowo-żebrowe sklepienie kapitularza wspiera się na jednej kamiennej kolumnie. Podobnie jak w kościele, sama konstrukcja zbudowanego z cegły pomieszczenia ma już cechy stylu gotyckiego, natomiast wszelkie elementy konstrukcji i dekoracje są romańskie. W krużganku i kapitularzu jest urządzone niewielkie muzeum z wystawą o historii opactwa. Pokazane są niektóre zachowane sprzęty i szaty liturgiczne, obrazy i znaleziska z badań archeologicznych. Najcenniejszym eksponatem jest niewielki ołtarz Trójcy Świętej w typie Tronu Łaski z pochodzącymi z I połowy XVI wieku gotyckimi postaciami Boga Ojca i klęczącego biskupa. Dalej w skrzydle wschodnim była niegdyś rozmównica, a następnie audytorium, podobne kształtem i budową do kapitularza - w ziemi widoczne są jeszcze pozostałości podpierającej sklepienie kolumny. Ze skrzydła południowego, zbudowanego w XVI wieku, zachowała się tylko jedna ściana i podpiwniczenia. Mieściło ono refektarz, mieszkanie opata i cele zakonników. W ruinie jest też skrzydło zachodnie, zachowały się jedynie podpiwniczenia. Murowane obwarowania klasztoru powstały pomiędzy końcem XV a XVII wiekiem. Zachowało się 6 baszt i fragmenty murów. Najstarszą z baszt jest znajdująca się w południowo-zachodnim narożniku półkolista Baszta Mauretańska z końca XV wieku. Gotycka, z cegły, jest typową basztą średniowieczną. Pomiędzy nią, a basztą zachodnią znajdował się niegdyś folusz, którego budynek po kasacie klasztoru aż do lat 60. XX wieku służył za plebanię. Czworoboczna renesansowa zachodnia baszta bramna z XVI wieku, nazwana Basztą Rycerską, jest zbudowana z kamienia łamanego; łuki bramy są zamurowane. Obok baszty był kiedyś młyn. W narożniku północno-zachodnim baszta renesansowa, zwana Attykową, z połowy XVI wieku. Kamienna na dole, górę ma zbudowaną z cegły i zwieńczoną attyką. Czworoboczna Baszta Krakowska, pochodząca z początku XVI wieku, została nadbudowana w wieku XVIII. W przylegających do niej zabudowaniach (obecnie hotel) znajdował się browar i spichlerze. Okrągłą północno-zachodnią Basztę Muzyczną zbudowano w XVI wieku z kamienia łamanego. W niższej kondygnacji znajdują się strzelnice; ceglane górne piętro nadbudowano w XVIII wieku. Wschodnia Baszta Opacka, czworoboczna, późnogotycka z XV/XVI wieku, jest zbudowana dołem z kamienia, górą z cegły. Od strony wschodniej ma otwory strzelnicze. Obok znajduje się dawny arsenał z XVI/XVII wieku, przylegający do baszty i połączony z nią przejściem. Najmniej obwarowana była strona południowa, naturalnie chroniona poprzez ukształtowanie terenu (brzeg Pilicy).

Fundacja klasztoru

miała miejsce w roku1176. Dokonał jej książę wiślicki i sandomierski Kazimierz II Sprawiedliwy, sprowadzając zakonników z opactwa Morimond w Burgundii, nadając im ziemie położone nieopodal przeprawy przez Pilicę w Sulejowie. Inicjatywę księcia wsparli, biskup krakowski Gedko oraz arcybiskup gnieźnieński Zdzisław. Kazimierz Sprawiedliwy przekazał cystersom wieś Sulejów. Nowe nadania poczynił syn fundatora Leszek Biały, opiekę nad opactwem roztoczyli także Konrad Mazowiecki i Bolesław Wstydliwy. W początku XIII przystąpiono do budowy nowego kościoła, pod wezwaniem NMP i św. Tomasza Kantuaryjskiego. Jego konsekracji dokonał w 1232 roku arcybiskup gnieźnieński Pełka. Następnym krokiem była budowa kapitularza, którą zakończono około połowy XIII wieku. Połowa XIII wieku była szczytowym okresem rozwoju opactwa sulejowskiego. Mnisi byli w posiadaniu około pięćdziesięciu wsi i czterdziestu pięciu dziesięcin, mieli także inne dobra i liczne przywileje. Pod koniec XIII wieku nastąpiła też lokacja Sulejowa, który tym samym stał się miastem. W 1259 roku klasztor padł ofiarą najazdu Tatarów. Klasztor był odwiedzany przez władców, obdarowany przywilejami. W wieku XV w klasztorze gościł Władysław Jagiełło. Gościem sulejowskich cystersów był także Kazimierz Jagiellończyk. W roku 1655, w sulejowskim opactwie przebywał król Jan Kazimierz. W czasie potopu szwedzkiego, w tym samym roku 1655 uległa zniszczeniu przyklasztorna osada. W roku 1819 władze carskie dokonały kasaty klasztoru cystersów w Sulejowie i tym samym opactwo przestało istnieć. Kościół oddano diecezji z przeznaczeniem na parafię, obwarowania i budynki gospodarcze znalazły się w rękach prywatnych. Książki z liczącej 2312 woluminów biblioteki trafiły m.in. do seminariów duchownych w Kielcach i Sandomierzu. W roku 1981, po remoncie i częściowej odbudowie, urządzono ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, obecnie hotel „Podklasztorze”. Kościół i obiekty klasztorne zostały zwrócone cystersom w 1986 roku. W dawnym opactwie znajduje się przeorat zwykły obsadzony przez zakonników z Wąchocka. Kościół od 1990 roku był intensywnie restaurowany, w roku 2007 renowacja została praktycznie ukończona.
Nawiedzając stare świątynie oddychamy atmosferą wiary, która zrodziła te wspaniałe skarby naszej przeszłości.