Choć kształtowanie się dawnej liturgii wielkopostnej pozostaje do dziś owiane tajemnicą, szczególnie gdy chodzi o określenie czasu powstania poszczególnych modlitw czy formularzy, ustalenie źródeł ich pochodzenia i okoliczności ostatecznej redakcji tekstów liturgicznych, w historycznym rozwoju liturgii wielkopostnej można wyróżnić pewne etapy. W pierwszej fazie w Wielkim Poście liturgię eucharystyczną sprawowano jedynie w niedziele, natomiast w środy i w piątki sprawowano liturgię słowa Bożego (prawdopodobnie jednak połączoną z udzielaniem Komunii św.). Sprawowanie Mszy św. posiadało bowiem zawsze radosny, paschalny charakter. Z czasem zaczęto sprawować Eucharystię także w środy i piątki, od V w. w poniedziałki, nieco później - we wtorki i soboty. Ok. 600 r. w liturgię Wielkiego Postu włączono dni wiosennego postu kwartalnego i przeniesiono - ze względu na malejącą liczbę osób dorosłych przystępujących do chrztu św. - skrutinia (celebracje, podczas których następowało stopniowe "wtajemniczanie", wprowadzanie katechumenów w tajemnice wiary) z trzeciej, czwartej i piątej niedzieli na dni powszednie Wielkiego Postu. Wreszcie w VIII w. wprowadzono sprawowanie Eucharystii w czwartki Wielkiego Postu. Wtedy zostały także wprowadzone formularze mszalne na wszystkie dni powszednie Wielkiego Postu. Zachowane w Mszale Rzymskim do naszych czasów, ubogacają liturgię wielkopostną od strony teologicznej i ascetycznej, stając się - obok innych tekstów mszalnych - źródłem swoistej katechezy.
Charakter rzymskiej liturgii wielkopostnej kształtowało wiele czynników, które w zasadniczy sposób zaważyły na jej późniejszym rozumieniu i sprawowaniu. Wśród nich powszechnie wymienia się takie zjawiska jak: instytucja katechumenatu, publiczna pokuta, liturgia stacyjna oraz wspominanie Męki Pańskiej.
Katechumenatem nazywamy trwający w starożytności chrześcijańskiej zwykle dwa lub trzy lata okres przygotowywania się dorosłych kandydatów do przyjęcia chrztu. Owo przygotowanie intensyfikowało się w Wielkim Poście poprzedzającym Wigilię Paschalną, podczas której katechumen miał przyjąć sakramenty wtajemniczenia chrześcijańskiego. W kolejne niedziele Wielkiego Postu (trzecią, czwartą i piątą) w czasie Mszy św. odczytywano najprawdopodobniej - jak to ma miejsce i dzisiaj, po Soborze Watykańskim II - perykopy ewangeliczne: o Samarytance, o uzdrowieniu niewidomego od urodzenia i o wskrzeszeniu Łazarza. Instytucja katechumenatu zaczęła zanikać od VI w., gdy coraz częściej chrztu udzielano niemowlętom. Wraz z jej zanikaniem coraz bardziej zapominano także o pierwotnym chrzcielnym aspekcie Wielkiego Postu.
Podobnie możemy powiedzieć o istniejącej w starożytnym chrześcijaństwie instytucji publicznych pokutników. Oficjalne przyjęcie do stanu publicznie pokutujących grzeszników początkowo odbywało się w poniedziałek po I Niedzieli Wielkiego Postu, a kiedy początek Wielkiego Postu przesunięto na środę przed tą niedzielą, wtedy również i publiczną pokutę rozpoczynano w środę inicjującą Wielki Post. Nazwano ją Środą Popielcową z powodu praktyki posypywania głów grzeszników popiołem na znak podjęcia pokuty, co znajduje swoje głębokie uzasadnienie już w Starym Testamencie. Z czasem, gdy zanikał odrębny stan publicznych pokutników, sens posypywania głów popiołem stawał się coraz bardziej duchowy. W X w. na terenach Niemiec w Środę Popielcową zaczęto posypywać popiołem głowy wszystkich wiernych rozpoczynających okres przygotowania do Wielkanocy. Wkrótce zwyczaj przeniknął na tereny dzisiejszych Włoch, by na przełomie XI i XII w. znaleźć swoje miejsce w liturgii rzymskiej, a od XIII w. także zostać zaaprobowany w liturgii papieskiej. Sens posypywania głów popiołem pozostaje wciąż ten sam. Obrzęd symbolizuje przemijalność i kruchość ludzkiego życia na ziemi.
Franko-germańsko-rzymska praktyka posypywania głów popiołem nieprzerwanie zachowała się do naszych czasów. Inaczej było natomiast ze starożytną i średniowieczną rzymską liturgią stacyjną. W łacińskiej literaturze chrześcijańskiej termin statio oznacza najpierw "post" nie tyle w sensie jednostkowego powstrzymania się od pewnych pokarmów czy w sensie odmawiania modlitwy, lecz raczej w sensie stałej, ciągłej praktyki religijnej czy nawet sprawowania samej liturgii. W takim kontekście używa go np. Tertulian (+ po 220). Termin statio (termin techniczny w Izraelu: "stać przed Panem") stał się synonimem zgromadzenia liturgicznego. Tak więc w Rzymie statio oznaczała uroczyste zgromadzenie eucharystyczne pod przewodnictwem biskupa Rzymu w asyście duchowieństwa miasta. Liturgia stacyjna rozpoczynała się w jednym z wyznaczonych kościołów, gdzie schodzili się wierni (stąd nazwa collecta na oznaczenie kościoła zgromadzenia) i skąd w procesji ruszali do innego kościoła (titulus, czyli kościoła tytularnego w mieście) lub na cmentarz poza miastem. Tam sprawowana była Msza św.: statio danego dnia Wielkiego Postu. Miejsce następnego spotkania ogłaszane było przed Komunią św. Rzymska liturgia stacyjna zanikła wraz z przeniesieniem się papieży do Awinionu w XIV w., ale praktyka liturgii stacyjnej znana była również w innych miastach: Tours, Metz, Jerozolimie, Antiochii czy Oxyrhynchus w Egipcie, gdzie - według zachowanych świadectw - w roku 535/536 odbyto 66 zgromadzeń stacyjnych w 26 kościołach.
Po ustaniu zgromadzeń stacyjnych w XVI w. zaczęto do nich powracać dopiero w wieku XX (np. w 1932 r. w Mediolanie, w 1948 r. w Linzu). Trzeba jednak dodać, iż potrydencki Mszał Rzymski Piusa V, aż do swojej ostatniej edycji z 1962 r., zamieszczał tradycyjne tytuły kościołów, w których niegdyś odbywała się liturgia stacyjna. Nowy impuls owej starożytnej praktyce daje błogosławiony Jan XXIII (+1963), który już w pierwszym roku swojego pontyfikatu wziął udział w liturgii stacyjnej w Środę Popielcową 1959 r. w kościele św. Sabiny na Awentynie w Rzymie. Praktykę tę kontynuował Paweł VI (+1978). Również Jan Paweł II bierze udział w procesji od kościoła św. Anzelma do kościoła św. Sabiny, gdzie na rozpoczęcie Wielkiego Postu, w Środę Popielcową, sprawowana jest uroczysta liturgia papieska. Mszał Rzymski Pawła VI zaleca, aby w Wielkim Poście "w większych miastach odbywały się zgromadzenia Kościoła miejscowego na wzór rzymskich nabożeństw stacyjnych, pod przewodnictwem biskupa diecezjalnego. Takie zgromadzenia mogą się odbywać w niedziele, albo w dogodne dni tygodnia, w sposób dostosowany do miejscowych zwyczajów. Można je urządzać przy grobach Świętych albo w głównych kościołach, albo w sanktuariach lub w uczęszczanych miejscach pielgrzymkowych" (Mszał Rzymski dla Diecezji Polskich, s. 61).
Wydaje się, że najmocniej na kształt liturgii wielkopostnej wpłynął motyw Męki Pańskiej, tak bardzo charakterystyczny dla liturgii rzymskiej, w której V Niedzielę Wielkiego Postu nazywano I Niedzielą Męki Pańskiej, zaś Niedzielę Palmową, jeszcze w czasach Leona Wielkiego (+461) - II Niedzielą Męki Pańskiej i w której mszalny śpiew "Alleluja" na przełomie V i VI w. zastąpiono bardziej odpowiednim w tym okresie śpiewem wersetów psalmicznych (zwanym tractus) według dawnych, bardzo prostych melodii. Chociaż temat Męki Pańskiej w liturgii wielkopostnej w sensie ścisłym dotyczy dwóch ostatnich tygodni lub wręcz tylko Wielkiego Tygodnia, w pobożności ludowej wysunął się na pierwsze miejsce i zdominował cały okres czterdziestu dni. Temat Jezusowej męki bardzo silnie zakorzenił się również w religijności polskiej, w pewnym sensie wypierając inne idee przewodnie. W ten sposób w Wielki Post w Polsce na stałe - obok kazań pasyjnych (rozpowszechnionych od XIII w.), pieśni nabożnych o Męce Pańskiej (śpiewanych od XVII w.) i Drogi Krzyżowej (odprawianej od początku XVIII w.) - wpisało się nasze rodzime nabożeństwo Gorzkich Żali, wydanych drukiem po raz pierwszy w 1707 r. w Warszawie pt. Snopek mirry z Ogrodu Getsemańskiego i rozpowszechnionych przez Księży Misjonarzy.