Chełmno - malowniczo położona miejscowość na wysokim brzegu Wisły. Z racji swego położenia i bogatej historii, znane jest nie tylko w Polsce, ale i daleko poza jej granicami. Zbudowane na dziewięciu wzgórzach urzeka miłośników piękna bogactwem swej architektury, będącej świadectwem ponad 750-letniej historii. Posiada wiele zabytków zaliczanych do klasy zerowej. Już w X w. istniał w miejscu pierwszej lokacji gród. Od 1230 r. stał się on na długie lata jedną z głównych siedzib krzyżackich. Oni też nadali osadzie w 1233 r. prawa miejskie. W 1466 r. miasto znalazło się w granicach państwa polskiego. Tutaj, w gotyckiej, XIII-wiecznej farze, w przepięknej kaplicy w północno-wschodniej części świątyni, na osi lewej nawy, króluje Matka Boża Bolesna, zwana też Chełmińską Pietą.
Trudno dziś dokładnie ustalić genezę kultu okazywanego Matce Bożej Chełmińskiej. Ludowy przekaz spisany przez Walentego Fiałka, chełmińskiego drukarza, mówi o cudownym uzdrowieniu niewidomego chłopca w rodzinie, do której pierwotnie należał łaskami słynący wizerunek. Chłopiec we śnie ujrzał Matkę Bożą, która przepowiedziała mu, że zostanie uzdrowiony, jeśli ze źródełka, które mu wskaże, nabierze wody i nią obmyje oczy. W czasie, kiedy miał miejsce cud uzdrowienia chłopca, spaleniu uległ dom, w którym mieszkał. Jednak w niewytłumaczalny sposób ocalał wizerunek Matki Bożej, który umieszczono pierwotnie w Bramie Grudziądzkiej. Legenda mówi, że sama Maryja wybrała to miejsce. Tu mieszkańcy Chełmna i okolicy gromadzili się, by uczestniczyć w uroczystych nabożeństwach, tu pielgrzymowano zewsząd, prosząc o wstawiennictwo i dziękując za pomoc. Szczególny rozwój kultu maryjnego nastąpił po przeniesieniu w 1649 r. wizerunku Matki Bożej Bolesnej z Bramy Grudziądzkiej do kaplicy w północno-zachodniej części kościoła farnego. W roku 1685 wizerunek przyozdobiono "sukienką", wykonaną ze stopionych wotów, a kaplicę zamknięto piękną, kutą kratą.
Przeniesienie obrazu związane było z rozwojem nauki Marcina Lutra, która w Chełmnie znalazła też swoich entuzjastów oraz - jak należy przypuszczać - z cudownym uzdrowieniem proboszcza ks. Jana Szmaka i jego szczególną troską o bezpieczeństwo Cudownego Wizerunku. Wtedy to w kaplicy ustanowiono prepozyturę oraz osobnego kapelana. Prawo opiekowania się obrazem przypadło w udziale rodzinie Księdza Proboszcza. Gdy w 30 lat później do miasta przybyli Księża Misjonarze św. Wincentego à Paulo, Biskup chełmiński, za zgodą burmistrza Andrzeja Schmacka, "na wieczne czasy i nieodwołalnie" właśnie im podarował prepozyturę kaplicy. Misjonarze zaczęli spisywać liczne łaski i cuda otrzymywane za pośrednictwem Matki Bożej Bolesnej Chełmińskiej. O tym, jak wielką czcią otaczano Matkę Bożą w Chełmińskiej Piecie, może świadczyć fakt, że już w 1653 r. wizerunek zdobiło 109 dziękczynnych wotów. W następnych latach ich liczba stale rosła.
Podczas potopu szwedzkiego najeźdźcy splądrowali miasto. Zniszczeniu uległ też cudowny wizerunek Matki Bożej Bolesnej Chełmińskiej. Już jednak w 1656 r. Jan Schmack ufundował nowy obraz, namalowany na wzór poprzedniego - zniszczonego przez Szwedów. Znów jak dawniej liczne pielgrzymki zaczęły przybywać przed oblicze Chełmińskiej Piety, a częste cuda przyniosły wzrost znaczenia pomorskiego sanktuarium maryjnego.
Już w XVII w. podjęto starania o koronację wizerunku Matki Bożej Chełmińskiej. W 1717 r. papież Klemens XI udzielił przywileju odpustu zupełnego na święto Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny oraz ustanowił 2 lipca głównym dniem uroczystości w Chełmnie. Na koronację obrazu zezwolił papież Benedykt XIV. Uroczystość ta odbyła się 22 maja 1754 r. Przewodniczył jej z polecenia biskupa chełmińskiego Wojciecha Leskiego bp Fabian Pląskowski. Aby jeszcze bardziej podkreślić rangę chełmińskiego sanktuarium, papież Pius VI przyznał mu w 1792 r. przywilej odpustu zupełnego "na wieczne czasy". Przywilej papieski miał umocnić wiernych w szczególnie trudnym okresie nasilającej się germanizacji i walki z Kościołem w warunkach zaboru. Warto nadmienić, że koronacja Chełmińskiej Piety była ósmym tego rodzaju aktem na terenach Rzeczypospolitej.
W XIX w., mimo restrykcji zaborczych władz pruskich, nie osłabł żar modlitwy maryjnej. W czasie II wojny światowej hitlerowcy brutalnie zrzucili i rozbili barokową rzeźbę Matki Bolesnej Chełmińskiej, zdobiącą zewnętrzną ścianę kaplicy na Bramce, ale mimo okupacji kult Matki Bożej nie osłabł.
Zasięg kultu daje się także określić dzięki darom pozostawionym przed obrazem za doznawane łaski. Niestety, nieznane są nam dawne rejestry cudownych uzdrowień. To, co możemy dziś przytoczyć, ma charakter jedynie szczątkowy. Z imienia i nazwiska możemy podać około 20 osób, które dostąpiły łask w latach 1649-1934. Wśród nich są nawet osoby z Warszawy. Dowodem uzdrowień po dzień dzisiejszy jest 131 srebrnych wotów, którymi wyłożona jest podstawa ołtarza w kaplicy Matki Bożej. Oczywiście, nie są to wszystkie wota, które na przestrzeni minionych wieków złożono w podzięce. Część z nich księża misjonarze przetopili w 1696 r. na srebrną sukienkę Maryi, która dziś wisi na ścianie bocznej, część przetopiono w 1721 r. na sprzęty liturgiczne do kaplicy, natomiast inne wydano wojskom szwedzkim w 1704 r., jako kontrybucję wojenną.
Przyjrzyjmy się bliżej słynącemu łaskami wizerunkowi Matki Bożej Chełmińskiej. Maryja przedstawiona jest na nim w pozycji siedzącej, z twarzą skierowaną lekko w prawo, Jej ręce są wzniesione ku górze. Prawą pierś przebija ukośnie miecz. Maryja odziana jest w ciemno-niebieski mefarion, jej szyję osłania biała chusta. Suknia ma kolor szkarłatny. Na kolanach Matki leży w ukośnej pozycji martwy Chrystus, którego lewa ręka ułożona jest wzdłuż ciała, prawa natomiast swobodnie zwisa. Wizerunek Matki Bożej Chełmińskiej wkomponowany jest w barokowy, wykonany w drewnie ołtarz.
Metalowa "sukienka", zdjęta z wizerunku Matki Bożej Chełmińskiej podczas ostatniej renowacji obrazu, zdobi lewą ścianę kaplicy.
Sanktuarium Matki Bożej Chełmińskiej po dzień dzisiejszy jest żywym ośrodkiem życia religijnego i narodowego. Tak jak przez minione stulecia, tak i teraz mieszkańcy Pomorza przed wizerunkiem Chełmińskiej Piety zanoszą swe prośby i podziękowania, dzieląc się troskami i radościami, wspólnie wołając: Matko, niech wzniesione Twoje ręce, bronią nas przed wszelkim złem.
Uroczystości odpustowe rozpoczynają się każdego roku 1 lipca o godz. 18.00 uroczystą procesją eucharystyczną z fary do Studzienki. O północy odprawiana jest Pasterka Maryjna, a następnie rusza procesja różańcowa ze świecami. Czuwanie trwa przez całą noc, aż do uroczystej Sumy z procesją 2 lipca o godz. 11.00. Głównym uroczystościom przewodniczą księża biskupi.
O godz. 16.00 sprawowana jest Msza św. połączona z pożegnaniem pielgrzymów. W czasie następnych dni odbywają się regularnie o godz. 10.00 kolejne, regionalne dni pielgrzymkowe: 3 lipca przybywa pielgrzymka niewidomych, 4 lipca - członków Trzeciego Zakonu św. Franciszka, 5 lipca - czcicieli Różańca św., 6 lipca - pielgrzymka chorych, 7 lipca - pielgrzymka ministrantów i lektorów.
Kult Matki Bożej Bolesnej w Chełmnie trwa od średniowiecza, a zmieniając i wzbogacając formy, dostosowuje się do potrzeb duchowych współczesnego człowieka.