Żydzi starszymi i umiłowanymi braćmi chrześcijan

Jan Paweł II odwiedził rzymską Synagogę Większą 13 kwietnia 1986 r. Była to pierwsza wizyta biskupa Rzymu w świątyni żydowskiej w tym mieście. W wygłoszonym wówczas przemówieniu papież wypowiedział słynne słowa, że Żydzi są "starszymi i umiłowanymi braćmi chrześcijan".

Otwarta w 1904 r. Synagoga Większa Rzymu z charakterystyczną czworokątną kopułą jest oddalona dwa kilometry od Bazyliki św. Piotra. Niektórzy komentatorzy w 1986 r. z nutą ironii przypominali, że te niespełna 2 tys. metrów papiestwo musiało pokonać „w ciągu 2000 lat”. Papieską wizytę kontestowali wówczas m.in. członkowie Bractwa Kapłańskiego św. Piusa X, wołając: „Papieżu, powstrzymaj się, nie idź do Kajfasza”.

Tuż przed wizytą ówczesny naczelny rabin Rzymu Elio Toaff przypomniał, że on też, podobnie jak papieże, ma swoich „lefebrystów”. "Są to ludzie, którzy oceniają sprawy z punktu widzenia politycznego albo kierują się resentymentami” - wyjaśnił.

Toaff powitał Ojca Świętego przed główną bramą synagogi, po czym obaj, wraz z towarzyszącymi im osobami, weszli do środka.

W przemówieniu powitalnym zauważył, że Kościół w sposób radykalny zmienił swoje nauczanie na temat Żydów i traktuje ich z szacunkiem i powagą. Podkreślił, że nie zapominając o przeszłości, Żydzi chcą współpracować w ramach obu wspólnot na zasadzie partnerstwa i równości. Nie zmienia to jednak faktu, iż pragną oni nadal szerzyć wiarę w Jedynego Boga i Jego miłość, a także ojcostwo wobec wszystkich ludzi. Przekonani, że człowiek został stworzony przez Boga na Jego podobieństwo, chcieliby wraz z chrześcijanami nauczać o koniecznym szacunku w stosunkach międzyludzkich, przeciwstawiać się wszelkim formom rasizmu i antysemityzmu.

Żydzi i chrześcijanie mogą, według Toaffa, współpracować również w dziedzinie ochrony praw człowieka, jak prawo do wolności sumienia i wyznawania własnej religii. Interesująco brzmi zachęta do wspólnej troski o życie „od pierwszej chwili jego poczęcia”.

Następnie głos zabrał Jan Paweł II, którego przemówienie przeszło do historii jako "Odnalezione braterstwo". Na wstępie przyznał, że od dawna myślał o tej wizycie i przypomniał, że rabin Toaff spotkał się już z nim 8 lutego 1981, gdy biskup Rzymu odwiedził pobliską parafię św. Karola i Błażeja. Wspomniał też o swym pobycie na terenie byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz 7 czerwca 1979 w czasie wizyty apostolskiej w Polsce, gdy cierpieniom narodu żydowskiego w czasie ostatniej wojny poświęcił oddzielny fragment wygłoszonej wówczas homilii.

Ojciec Święty przywołał nauczanie Kościoła na temat postawy katolików wobec żydów i judaizmu, zawarte w deklaracji soborowej „Nostra aetate” o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich. Ppodkreślił, że Kościół „opłakuje akty nienawiści, prześladowania, przejawy antysemityzmu, które kiedykolwiek i przez kogokolwiek kierowane były przeciw Żydom”. Powtórzył z naciskiem słowa: „przez kogokolwiek”. Wtedy też padły pamiętne słowa, które zrobiły największą "karierę" światową: "Stosunek do niej [religii żydowskiej - KAI] jest inny aniżeli do jakiejkolwiek innej religii. Jesteście naszymi umiłowanymi i - można powiedzieć - naszymi starszymi braćmi".

Jan Paweł II napiętnował postawy wrogie wobec Żydów, i to nie tylko te o podłożu rasistowskim bądź społecznym, lecz także takie, które uzasadniano względami teologicznymi. Przypomniał, że nie można całemu narodowi żydowskiemu przypisywać zbiorowej i dziedzicznej winy za śmierć Jezusa. „Tak więc nie ma żadnych podstaw do jakiejkolwiek rzekomo teologicznie usprawiedliwionej dyskryminacji lub – co gorsza jeszcze – prześladowania Żydów” – powiedział papież. W tym kontekście przypomniał, że Żydzi są powołani i umiłowani przez Boga w sposób nieodwracalny. Uprawiając więc naukę o Kościele, określając jego tożsamość, nie należy twierdzić, że lud żydowski został przez Boga odrzucony - podkreślił Ojciec Święty.

Stwierdził także, że jego wizyta nie jest zwieńczeniem przezwyciężonych różnic i poglądów, ponieważ we wzajemnych kontaktach chrześcijanie i żydzi znajdują się dopiero u początku drogi. Przypomniał, że jednych i drugich dzieli przede wszystkim osoba i nauczanie Jezusa z Nazaretu, syna narodu żydowskiego. „Możemy więc zauważyć, że Jezus Chrystus na stałe podzielił chrześcijan i Żydów. Przed każdym chrześcijaninem staje nieustannie wyzwanie, aby owo «nie» dla Jezusa Chrystusa umieć wyjaśnić w sposób pozytywny, starając się zrewidować własny sposób składania o Nim świadectwa” – mówił papież. „Mogę więc otworzyć przed wami swoje serce i szczodrze okazać swoje uczucia życzliwości dla całej wspólnoty żydowskiej Rzymu, jak i wszystkich Żydów na całym świecie” – zapewnił Jan Paweł II.

Na zakończenie wizyty Ojciec Święty i naczelny rabin Rzymu wymienili pocałunki pokoju.

O wspólne świadectwo o istotnym znaczeniu Boga

Benedykt XVI odwiedził synagogę rzymską 17 stycznia 2010 r. Była to jego trzecia wizyta w wiątyni żydowskiej po Kolonii (19 sierpnia 2005) i Nowym Jorku (18 kwietnia 2008).

Przed przybyciem do synagogi papież pierwsze kroki skierował do Portyku Oktawii, gdzie złożył kosz czerwonych róż przed tablicą pamięci Żydów deportowanych 16 października 1943, czcząc w ten sposób pamięć ofiar hitlerowskiej eksterminacji narodu żydowskiego. W wyniku łapanki w getcie na rozkaz komendanta SS w okupowanym Rzymie Herberta Kapplera hitlerowcy wysłali do obozu w Auschwitz 1007 osób. Jedynie 16 z nich powróciło po wojnie do domu. Pod Portykiem Oktawii papieża powitali prezesi: rzymskiej gminy żydowskiej - Riccardo Pacifici i Związku Żydów Włoskich - Renzo Gattegna.

Ojciec Święty z orszakiem przeszedł na Via Catalana obok synagogi i zatrzymał się także przy tablicy przypominającej o zamachu terrorystów palestyńskich na osoby wychodzące z modłów w synagodze w sobotę 9 października 1982 roku. Zginął wówczas 2-letni Stefano Tache, a 37 osób odniosło rany. Nazajutrz, po modlitwie Anioł Pański Jan Paweł II w ostrych słowach potępił to tragiczne zajście. Tam również Benedykt XVI złożył wiązankę białych róż i spotkał się rabinem Elio Toaffem, który wcześniej przyjmował Jana Pawła II w 1986 r.

U stóp schodów do synagogi papieża powitał rabin Riccardo Di Segni. Po przekroczeniu progu chór synagogi zaintonował Psalm 126. Papież przeszedł przez środek i udał się w stronę podium. Tam powitali go niektórzy przedstawiciele władz cywilnych. Po prawej stronie podium zasiedli członkowie watykańskiej Komisji ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem, po lewej orszak papieski. Papież oraz rabini Riccardo Di Segni i Toaf zasiedli pośrodku.

W swoim wystąpieniu Riccardo Pacifici krytycznie mówił o procesie beatyfikacyjnym Piusa XII. Jego „milczenie wobec Szoah boli wciąż jako czyn, którego nie było. Może nie zatrzymałby pociągów śmierci, ale przekazałby sygnał, słowo ostatniego pocieszenia, ludzkiej solidarności dla naszych braci, wiezionych do pieców Auschwitz" - powiedział prezes stołecznej gminy żydowskiej i wezwał do otwarcia watykańskich archiwów z czasów II wojny światowej. Ze zrozumieniem mówił także o tych, którzy krytycznie odnieśli się do papieskiej wizyty. Na spotkanie nie przybył Giuseppe Laras, przewodniczący Włoskiej Rady Rabinackiej.

Rabin Riccardo Di Segni przypomniał w swoim wystąpieniu, że dialog katolicko-żydowski jest owocem Soboru Watykańskiego II, a jego dokonań nie należy podważać, co było wyraźną aluzją do zdjęcia ekskomuniki z biskupów lefebrystów w 2009, z których Richard Williamson kwestionował rozmiary Holokaustu i istnienie komór gazowych.

W swym przemówieniu Benedykt XVI zaznaczył, iż przybywając do społeczności żydowskiej Wiecznego Miasta, pragnie wyrazić szacunek i miłość, jaki Biskup i Kościół Rzymu, podobnie jak cały Kościół katolicki, żywi dla tej wspólnoty oraz wspólnot żydowskich na całym świecie. Podkreślił, że trwałym punktem odniesienia katolików w ich stosunkach z Żydami jest nauka II Soboru Watykańskiego. Na tę drogę dialogu składały się - obok historycznej wizyty Jana Pawła II w 1986 r. w tej właśnie synagodze - również jego liczne spotkania z przedstawicielami społeczności żydowskiej, w tym wizyta w Ziemi Świętej w roku 2000.

Ojciec Święty przypomniał także swoje wizyty w synagogach w Kolonii i w Nowym Jorku a także pielgrzymkę do Ziemi Świętej w 2009 r. Podkreślił, że Kościół wyraził ubolewanie z powodu słabości swoich synów i córek, prosząc o przebaczenie za to wszystko, co mogło sprzyjać plagom antysemityzmu i antyjudaizmu. „Oby te plagi zostały wyplenione raz na zawsze!” - stwierdził papież.

Mówiąc o tragicznych dziejach XX wieku zaznaczył, że wyjątkowa i szokująca tragedia Holokaustu stanowi w pewien sposób wierzchołek drogi nienawiści rodzącej się wtedy, gdy człowiek zapomina o swoim Stwórcy i stawia siebie w centrum wszechświata. Przypomniał swe słowa wypowiedziane w obozie koncentracyjnym w Auschwitz w 2006, iż „władcy Trzeciej Rzeszy chciały całkowicie zmiażdżyć naród żydowski” oraz że „unicestwiając ten naród, zamierzali zabić Boga, który powołał Abrahama, a przemawiając na Górze Synaj, ustanowił zasadnicze kryteria postępowania ludzkości, obowiązujące na wieki”.

Papież przypomniał rzymskich Żydów prześladowanych i zamordowanych w Auschwitz. Wyraził ubolewanie z powodu obojętności wielu Włochów, zaznaczając jednocześnie, iż nie brakowało ludzi bohaterów, którzy - ryzykując własne życie - ratowali Żydów. „Także Stolica Apostolska prowadziła często ukrytą i dyskretną akcję pomocy” – zaznaczył mówca. Podkreślił, iż pamięć o tych wydarzeniach powinna zachęcać chrześcijan i żydów do umacniania łączących ich więzi, aby umacniało się zrozumienie, szacunek i akceptacja.

Ojciec Święty podkreślił, iż najmocniejszym fundamentem wzajemnej bliskości i duchowego braterstwa chrześcijan i żydów jest Pismo Święte. Wskazuje ono na wspólne korzenie, dzieje i wspólne duchowe dziedzictwo. Wypływa stąd solidarność łącząca Kościół i naród żydowski, centralne miejsce Dekalogu jako wspólne orędzie etyczne a także zaangażowanie na rzecz budowania czy realizacji Królestwa Najwyższego w trosce o dzieło stworzenia.

Benedykt XVI zwrócił uwagę na znaczenie Dekalogu, stanowiącego punkt odniesienia życia w sprawiedliwości i miłości, wielki kodeks etyczny całej ludzkości, każdej osoby kierującej się prawym sumieniem. Wskazał w tej perspektywie na różne pola możliwej współpracy i świadectwa.

"Tych «Dziesięć Słów» wzywa do uznania jedynego Boga, wbrew pokusie tworzenia sobie innych bożków, czynienia złotych cielców – powiedział Papież. – W naszym świecie wielu nie zna Boga lub uważa Go za coś zbytecznego, nieważnego dla życia. W ten sposób sfabrykowano wielu nowych bogów, którym człowiek się kłania. Przebudzić, otworzyć nasze społeczeństwa na wymiar transcendentny, dawać świadectwo jedynemu Bogu – to cenny wkład, który żydzi i chrześcijanie mogą wspólnie dać". Ojciec Święty podkreślił konieczność współdziałania w ochronie życie człowieka, w obliczu wszelkich niesprawiedliwości i nadużyć, uznając wartość każdej osoby ludzkiej, stworzonej na obraz i podobieństwo Boga.

„Wspólne świadczenie o najwyższej wartości życia wobec wszelkiego egoizmu stanowi istotny wkład w budowę świata, gdzie panuje sprawiedliwość i pokój, szalom upragniony przez ustawodawców, proroków i mędrców Izraela” – stwierdził Benedykt XVI.

Wezwał też do współpracy w dziedzinie poszanowania świętości rodziny opartej na małżeństwie kobiety i mężczyzny, pozwalającej na rozwijanie prawdziwego człowieczeństwa każdego i otwarcie się równocześnie na dar nowego życia. „Wspólne świadczenie, że rodzina jest nadal podstawową jednostką społeczną i podstawowym kontekstem, w którym uczymy się i praktykujemy ludzkich cnót, to cenna posługa, jaką należy zaoferować na rzecz budowania świata o ludzkim obliczu” – powiedział Ojciec Święty.

Nawiązując do przykazania miłości Boga i bliźniego wezwał chrześcijan i żydów do szczególnej wielkoduszności wobec ubogich, kobiet i dzieci, obcokrajowców, chorych, słabych i potrzebujących. Wyznawcy obydwu religii są w ten sposób powołani do głoszenia i świadczenia o Królestwie Najwyższego – zauważył Benedykt XVI.

Mówiąc o dialogu teologicznym zaapelował o pogłębienie wzajemnego poznania. „Do nas należy, w odpowiedzi na wezwanie Boga, praca w celu zapewnienia, aby zawsze pozostawała otwarta przestrzeń dialogu, wzajemnego szacunku, wzrastania w przyjaźni, wspólnym świadectwie w obliczu wyzwań naszych czasów, które zachęcają nas do współpracy dla dobra ludzkości w tym świecie stworzonym przez Boga, Wszechmogącego i Miłosiernego” – powiedział papież. Wezwał też do współpracy chrześcijan i żydów mieszkających w Rzymie oraz o pokój w Ziemi Świętej.

Po papieskim wystąpieniu przy wtórze pieśni "Ani Maamin" wymieniono dary, którymi były obrazy. Wykonywane w czasie wizyty utwory przygotowano pod kierunkiem Claudio Di Segniego. Jako solista wystąpił on przed Janem Paweł II podczas jego historycznej wizyty w 1986 roku.

Po zakończeniu oficjalnej części spotkania papież i rabin udali się do pomieszczenia obok synagogi na krótką osobistą rozmowę, a następnie przeszli do ogrodu, gdzie Benedykt XVI na pamiątkę wizyty pobłogosławił drzewko oliwne. Potem w podziemiach spotkał się jeszcze z przedstawicielami wspólnoty żydowskiej.

Z okazji tamtej wizyty w muzeum żydowskim, znajdującym się na terenie synagogi, otwarto wystawę, zatytułowaną „Et ecce gaudium”, na której zgromadzono czternaście rysunków z XVIII wieku, wykonanych z okazji koronacji papieży.

Pobytowi Benedykta XVI wśród przedstawicieli najstarszej wspólnoty żydowskiej na Zachodzie towarzyszyła ciepła i przyjacielska atmosfera, co raz dochodziło do spontanicznych oklasków, a nawet łez i nieskrywanych emocji. Towarzyszyły jej też nadzwyczajne środki bezpieczeństwa. Ojca Świętego strzegło kilkuset policjantów i agentów sił specjalnych.

Wśród dostojników watykańskich byli m.in. kardynałowie: Tarcisio Bertone - sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej i Walter Kasper - przewodniczący Komisji ds. Kontaktów Religijnych z Judaizmem. Na spotkanie przyszli także przedstawiciele społeczności muzułmańskiej, a z Jerozolimy przybył jej łaciński patriarcha abp Fouad Twal i wicepremier izraelskiego rządu Silvan Shalom. Obecna była liczna grupa Żydów, którzy przeżyli Holokaust.