Zdaniem historyka bardzo wzruszająca była wizyta "papieża z końca świata" w "fabryce śmierci", jak nazywany jest obóz Auschwitz-Birkenau. Była też nawiązaniem Franciszka do jego poprzedników: Jana Pawła II i Benedykta XVI, którzy nawiedzili to miejsce w przeszłości.

Jak zaznaczył dr Szpytma, niemiecki obóz w Oświęcimiu to również miejsce, gdzie krystalizowały się postawy ludzi. – Była tam olbrzymia ilość zła, ale było też bardzo dużo dobra - takiego prostego, kiedy ludzie sobie zwyczajnie pomagali, ale i heroicznego, którego największym przykładem jest św. Maksymilian Maria Kolbe. Ojciec Święty dał to do zrozumienia, modląc się w celi tego wybitnego Polaka, ale przede wszystkim prawdziwego chrześcijanina, który poświęcił swoje życie dla innych – podkreślił.

Wiceprezes IPN powiedział, że bardzo wzruszające były spotkania Ojca Świętego z byłymi więźniami obozu oraz ze "Sprawiedliwymi wśród narodów świata". – To ogromne wyróżnienie, że ci najszlachetniejsi ze szlachetnych mogli się spotkać z Ojcem Świętym. To było wzruszające nie tylko dla tych osób, ale, jak widziałem, dla papieża Franciszka - wyznał Szpytma, który był obecny podczas tej uroczystości w Oświęcimiu.

Symboliczne było - jak stwierdził historyk - spotkanie Ojca Świętego z dwiema dziewczynkami z Markowej: Marysią i Asią Niemczak. Są one prawnuczkami Franciszka Niemczaka - brata Wiktorii Ulmy, która z mężem Józefem oraz siedmiorgiem dzieci zginęła w 1944 r. za ratowanie Żydów.

Zdaniem Szpytmy niezwykle wymowne było milczenie papieża, ale również jego gesty: zapalenie świecy, przejście przy tablicach upamiętniających ofiary tragedii, a także modlitwa Psalmem 130, którą odmówili naczelny rabin Polski Michael Schudrich oraz ks. Stanisław Ruszała, proboszcz z Markowej na Podkarpaciu, gdzie żyli Ulmowie.

Jak zauważył dr Szpytma, każdy dzień papieskiej pielgrzymki jest inny. Środa to przywitanie, czwartek był "bardzo polski", piątek natomiast - mocno naznaczony refleksją. Z kolei sobota i niedziela to szczególna celebracja Światowych Dni Młodzieży. - Widziałem tą młodzież różnych narodów świata, języków, ras. Wszyscy są uśmiechnięci, życzliwie nastawieni do innych. To żywy Kościół młodych ludzi. To coś niesamowitego - ocenił wiceprezes IPN.

Jako dyrektor Muzeum Polaków Ratujących Żydów w Markowej, dr Szpytma miał kontakt z zagranicznymi pielgrzymami, którzy w czasie Dni w Diecezji odwiedzali to miejsce. Było ich blisko tysiąc. Pielgrzymi zwiedzali także pobliski skansen w Markowej, gdzie mogli zobaczyć, jak wyglądała podkarpacka wieś w XIX wieku i jak żyli jej mieszkańcy. Mogli też poznać nieistniejące już zawody. - Była to też okazja do spotkania z mieszkańcami Markowej, którzy zarządzają tym skansenem. Ludzie byli pod niesamowitym wrażeniem wysokiej kultury i życzliwości młodzieży - przyznał dr Szpytma. – Młody Kościół z całego świata ubogaca nas, Polaków - dodał.

Dr Mateusz Szpytma jest krewnym rodziny Ulmów i walnie przyczynił się do upamiętnienia ich heroicznej postawy i tragicznej śmierci. Z jego inicjatywy w Markowej powstało Muzeum Polaków Ratujących Żydów, które zostało otwarte 17 marca br. i przyjęło imię Rodziny Ulmów. Szpytma został jego pierwszym dyrektorem. W związku z nominacją na wiceprezesa IPN 31 lipca zakończy pełnienie tej funkcji.