9 X 1710 r. wybuchł pożar w księgozbiorze gromadzonym w dolnych piętrach wieży. Wiele cennych ksiąg do dziś nosi ślady zawilgoceń. W latach 30tych XVIII w. podjęto decyzję o budowie pomieszczeń bibliotecznych w zachodnim skrzydle klasztoru. Powstała biblioteka nazywana starą.

Podziel się cytatem

Architektonicznie jest to wydłużona sala, zbudowana na planie prostokąta, nakryta sklepieniem zwierciadlanym, oświetlona od zachodu przez cztery okna. Kierując oczy w górę, widzimy wydłużony malowany plafon, ujęty konturem stiukowej fasety, utrzymanej w stylu regencji, otoczonej elementami iluzjonistycznej architektury z wkomponowanymi medalionami. To wszystko zostało wykonane w latach 1737-39. Na wielkim plafonie przedstawione zostało założenie ideowe biblioteki - Pochwała Mądrości.

Personifikacją mądrości jest bogini Minerwa. Zasiada ona w obłokach, opierając dłoń na zwierciadle, w którym odbija się otoczona promieniami Gołębica, symboliczne wyobrażenie Ducha Świętego, od którego pochodzi "Mądrość, która zbudowała sobie dom" w umysłach Czterech Ewangelistów, Ojców i Doktorów Kościoła prowadzących wielką dysputę. Każdy z nich trzyma w ręku księgę - symbol mądrości. Poniżej, w medalionach, znajdują się emblematy św. Tomasza z Akwinu, protektora Zakonu Paulinów, oraz św. Augustyna - twórcy reguły nadanej w 1308 r. paulinom węgierskim. Medaliony narożne ukazują przeciwstawne sobie wzory rozrywek godziwych i niegodziwych.

Jednolicie zakomponowane umeblowanie zostało ukończone w 1739 r. Składają się nań regały biblioteczne, połączone z boazerią o bogatych intarsjach, pokrywające ściany do wysokości wieńczącego gzymsu, na którym w ozdobnych kartuszach umieszczone zostały tytuły XVIII działów księgozbioru.

Krzysztof Świertok Biuro Prasowe @JasnaGóraNews

Uzupełnieniem umeblowania biblioteki są 2 bogato dekorowane, intarsjowane drewniane stoły. Na środku blatów widnieją misternie wykonane sceny spotkania św. Antoniego ze św. Pawłem Pierwszym Pustelnikiem, a na drugim blacie stołu - przedstawienie św. Tomasza z Akwinu w pracowni. Umeblowanie jest dziełem utalentowanego artysty - zakonnego stolarza, brata Grzegorza Woźniakowica.

Podziel się cytatem

Tak bogata biblioteka mogła powstać w klasztorze paulinów, który jako zakon zorganizowany został w oparciu o regułę św. Augustyna. Nakazuje ona traktować bibliotekę jak placówkę działającą wyłącznie wewnątrz klasztoru, a w dosłownym brzmieniu: Silve etiam qui cellario, sive qui vestibus, sive qui codicibus praeponuntur, sive murmuratione serviant fratribus suis (Ci, którzy biblioteką, szatnią lub spiżarnią zawiadują, niech bez szemrania służą braciom swoim). Reguła zobowiązywała bibliotekarza zakonnego do wypożyczania książek w określone dni i o ustalonej porze. Interesujący jest fakt, że prawo zakonne nakazywało, aby biblioteką kierował zakonnik kaznodzieja, prowadzący działalność duszpasterską, co wpływało na tematyką gromadzonego zbioru. Od początku gromadzono dzieła zawierające komentarze biblijne, literaturę monastyczną, dzieła historyczne świeckie i kościelne, hagiograficzne i słowniki. Kolejne wskazówki dla bibliotekarza to polecenie, aby z gorliwością służył braciom swoim, udostępniając książki potrzebującym, a nie tylko kaznodziejom.

Krzysztof Świertok Biuro Prasowe @JasnaGóraNews

Źródłowo udokumentowane wzmianki o bibliotece pochodzą z 1585 r. W tym czasie wizytował klasztor jezuita Stanisław Reszka. Na początku XVII wieku biblioteka stała się także placówką dydaktyczną. W 1609 r. utworzono Studium Zakonne, co miało wpływ na dynamiczny rozwój biblioteki klasztornej. Z tego czasu pochodzi jedyny dokument, który ujawnia stan biblioteki. Jest nim inwentarz książek, sporządzony w układzie alfabetycznym. Wynika z niego, że w 1614 r. biblioteka liczyła 1445 dzieł w 1610 woluminach, stanowiących jednostki inwentarzowe.

W 1639 r. na Jasnej Górze obradowała Kapituła Prowincjalna Zakonu. Pod jej obrady został skierowany postulat domagający się zapewnienia bibliotece stałego funduszu, zabezpieczającego jej utrzymanie i zapewniającego jej rozwój. Na fundusz ten miała składać się kwota pochodząca z 10% rocznych dochodów klasztoru.

Wielki pożar, który trawił klasztor na Jasnej Górze 10 lipca 1690 r., oszczędził bibliotekę. Księgozbiór zgromadzony był w dolnych piętrach murowanej wieży kościoła. Pamiątką po tej tragedii są ślady zawilgoceń na niektórych książkach. Sprawa obecnej lokalizacji dla księgozbioru rozstrzygnęła się w 1736 r. Decyzja o budowie obecnych pomieszczeń bibliotecznych została podjęta przez generała Zakonu o. Chryzostoma Koźbiałowicza, który na ten cel zaproponował zachodnie skrzydło klasztoru. W chwili otwarcia biblioteki długość półek wynosiła 326 metrów bieżących, co zapewniało możliwość magazynowania ok. 13 tysięcy woluminów. Pierwszym w pełni tego słowa profesjonalistą kierującym biblioteką był o. Zygfryd Dispensator. Przeprowadzona przez niego organizacja biblioteki przetrwała do dnia dzisiejszego. Była wzorowana na rozwiązaniach proponowanych przez Oliviera Legiponta, którego dzieło o tej tematyce - Dissertationes philologico-bibliographicae, wydane w Norymberdze w 1746 r., musiało być znane bibliotekarzowi. Adaptacja schematu organizacyjnego Legiponta na potrzeby i możliwości tej biblioteki polegała na uwzględnieniu charakteru zbioru oraz zawartych w nim treści. Jej efektem stał się nowy podział rzeczowy tak uporządkowanego zbioru.

Od 1730 r. datuje się niezwykle aktywny okres wydawniczy paulińskiej oficyny drukarskiej na Jasnej Górze. Oficyna ta na potrzeby pracy kaznodziejskiej i ruchu pielgrzymkowego wydawała wiele druków, które wzbogacały bibliotekę. W 1762r. do struktury treściowej zbioru wprowadzono nowy dział - nauki matematyczne, przyrodnicze i techniczne. Ponieważ klasztor pełnił funkcję fortecy, w zbiorach pojawiła się pewna liczba dzieł matematycznych, batalistycznych oraz z zakresu architektury wojskowej.

Zabezpieczenie zbioru w formie drewnianych futerałów zostało wprowadzone w 1758 r. Wykonane z sosnowego drewna pudła wyklejono od strony zewnętrznej marmurkowym papierem introligatorskim. Grzbiet futerału obciągnięto skórą bydlęcą barwioną, naśladującą oprawę wytwornej księgi.

Podziel się cytatem

Takie wrażenie potęgują wytłoczone sztuczne więzy i złocenia. Prace introligatorskie nad futerałami są dziełem częstochowskiego mistrza Mateusza Brylskiego. Pomysłodawcą tej oryginalnej formy zabezpieczenia i ochrony zbioru był ówczesny przeor klasztoru - o. Albin Dworzański. Prace szczęśliwie zakończono za kadencji jego następcy - o. Ksawerego Rottera. Wprowadzenie takiego sposobu ochrony zbioru jest unikalne i znakomicie koresponduje z całym barokowym wystrojem sali bibliotecznej. Sygnatura na powierzchniach futerałów ma charakter ozdobnych tłoczeń ze złoceniami. Powierzchnie między zwięzami podkreślają złocone zdobienia radełkowe. Sama sygnatura informuje o lokalizacji dzieła w szafie bibliotecznej, na półce tej szafy oraz o kolejności umieszczenia futerału na półce. Taki sposób zabezpieczenia zbioru uczynił z biblioteki jasnogórskiej placówkę unikalną w gronie szacownych zabytkowych bibliotek europejskich.