Prymas legatem urodzonym (legatus natus) Stolicy Apostolskiej

Jeszcze w średniowieczu istniał zwyczaj, że papieże nadając urząd prymasa niektórym arcybiskupom, jednocześnie łączyli z tym aktem urząd i tytuł legata urodzonego Stolicy Apostolskiej (legatus natus). Takimi podwójnymi przywilejami obdarzeni byli arcybiskupi Canterbury dla Anglii, Ostrzyhomia dla Węgier i Salzburga dla krajów niemieckich. Dla Kościoła w Polsce przywilej ten otrzymał od papieża Leona X prymas Jan Łaski w 1515 r. podczas pobytu w Rzymie na Soborze Laterańskim V. Bullą Pro excellenti papież potwierdził metropolitom gnieźnieńskim uprawnienia Prymasa Polski oraz poddał ich jurysdykcji prymasowskiej i legackiej metropolię lwowską. Jurysdykcja ta obejmowała tylko w Kościół w Polsce. Dlatego choć brzmi to trochę paradoksalnie, nie wchodziły w zakres ich kompetencji: diecezja wrocławska, lubuska, mimo że należały do metropolii gnieźnieńskiej, gdyż tereny te nie znajdowały się w granicach Królestwa Polskiego.

W powyższej bulli papież Leon X nie sprecyzował jednakże dokładnie zakresu władzy prymasa Polski; bulla określała bardzo ogólnikowo, że zakres uprawnień prymasów Polski jest taki, jaki posiadali wówczas inni legaci.

Uprawnienia prymasowskie

Według badań wybitnego historyka Kościoła w Polsce ks. J. Nowackiego w zakres kompetencji i władzy prymasów wchodziły następujące uprawnienia:

1. Przywilej koronowania króla i królowej Polski, zagwarantowany im przez konstytucję sejmową z 1451 r. W wypadku nieobecności prymasa, przywilej ten na mocy konstytucji sejmowej z 1576 r. przysługiwał biskupowi włocławskiemu lub poznańskiemu. Postanowienia te potwierdził papież Sykstus V w 1589 r.

2. Prawo zwoływania synodów prymacjalnych (plenarnych) i przewodniczenie im. Synody takie gromadziły cały episkopat i odbywały się już od XV w. trwając do 1643 r. W następnych latach prymas przewodniczył konferencjom Episkopatu Polski.

3. Do istotnych praw prymasowskich należał najwyższy trybunał sądowy kościelny w Polsce - trybunał III instancji, do którego odwoływano się od sądów II instancji metropolity lwowskiego oraz z diecezji wrocławskiej na Śląsku.

4. Z racji legacji urodzonej i urzędu prymasowskiego do prymasa należała troska o cały Kościół polski i całą jego administrację.

5. Prymas reprezentował cały Kościół polski na zewnątrz, a w precedencji nie ustępował miejsca nawet kardynałom w zakresie uprawnień prymasowskich.

6. Szczególnym uprawnieniem honorowym każdego prymasa Polski był przywilej noszenia szat purpurowych na wzór kardynałów Kościoła rzymskiego, który przyjął się jako zwyczaj jeszcze w XVII w., a ostatecznie potwierdził go papież Benedykt XIV w 1749 r. specjalną bullą Ad decorem Eccelsiae. Należy jednak dopowiedzieć, iż przywilej ten nie dotyczył noszenia purpurowej piuski (nakrycia głowy), która ( jeśli prymas nie był kardynałem) miała pozostać fioletowa.

Prymasi Polski obok uprawnień kościelnych posiadali także poważne uprawnienia polityczne w Rzeczypospolitej. Po śmierci króla Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonów, podczas obrad w 1572 r. sejm i senat przyznali prymasom tytuł i urząd interrexa, który sprawiał, iż w okresie bezkrólewia, a był to czas królów elekcyjnych, Prymas Polski sprawował w państwie najwyższą władzę. Jego zadaniem było zwołanie sejmu konwokacyjnego i elekcyjnego, wyznaczenie miejsca i czasu wyboru króla. W tym też czasie przyjmował poselstwa zagraniczne ( zapewne wielokrotnie na swoim dworze w Łowiczu), powiadamiał dwory królewskie o śmierci króla polskiego. Do prymasa należał też przywilej nominowania nowo wybranego króla, odbieranie od niego przysięgi i koronacja królewska. Prymas Polski posiadał także tytuł primus princeps, tzn. pierwszy książę w senacie. Ponadto od końca XVI w. był stałym członkiem rady królewskiej.

Urząd Prymasa Polski posiadał więc nie tylko wielkie znaczenie dla Kościoła w Polsce, lecz także i dla państwa polskiego. Toteż, kiedy po 1772 r. spadły na Rzeczypospolitą nieszczęścia narodowe związane z rozbiorami, dotknęły także i prymasostwo.

cdn.