Publikujemy pełen tekst wykładu abp. Józefa Kowalczyka, Prymasa Polski seniora i b. Nuncjusza Apostolskiego w Warszawie:

Szanowni Państwo!

Witam i pozdrawiam wszystkich tu zgromadzonych, witam organizatorów i uczestników tej Konferencji, która ma miejsce w Sali plenarnej Konferencji Episkopatu Polski w Warszawie (30-31 maja 2019 r.).

Należą się słowa uznania i podziękowania Katolickiej Agencji Informacyjnej za zorganizowanie tej Konferencji z okazji 40-rocznicy pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski oraz 30-lecia odzyskania wolności, jak i 20. rocznicy przemówienia Jana Pawła II w parlamencie.

Chciałbym też przypomnieć, że nasze spotkanie odbywa się w roku, w którym upamiętniamy setną rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę i jej powrót, jako państwo, na mapę krajów Europy po 123 latach niewoli spowodowanej rozbiorami Polski, oraz ponownego nawiązania stosunków dyplomatycznych wolnej Polski ze Stolicą Apostolską i nominacji w Polsce nuncjusza apostolskiego w dniu 6 marca 1919 r.

Temat mojego wystąpienia został zdefiniowany i określony przez organizatorów tej Konferencji, a brzmi on tak: „Konkordat między Rzeczpospolitą Polską a Stolicą Apostolską: autonomiczny i niezależny Kościół w autonomicznym i niezależnym państwie”.

Jak wiadomo konkordat z 1925 roku został uznany przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w 1945 r. za zerwany. Nie możemy też zapomnieć, że po II wojnie światowej i jej bolesnych wielorakich skutkach jakimi było zniszczenie kraju i jego instytucji oraz struktur administracyjnych Kościoła katolickiego przemawiały za ponownym nawiązaniem stosunków dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej z Rzeczpospolitą Polską.

Ówczesne władze państwowe usiłowały, na swój sposób, z pominięciem Episkopatu Polski, nawiązać kontakty ze Stolicą Apostolską, ale bezskutecznie. Rozpoczął się więc długi okres naznaczony nieprzyjazną, a nawet wrogą, polityką władz państwowych wobec Kościoła katolickiego w Polsce.

Prymas Tysiąclecia wraz z Episkopatem Polski podjęli próbę tymczasowego uregulowania dwustronnych relacji Kościoła i państwa podpisując „Porozumienie” między ówczesnym rządem i Episkopatem Polski w 1950 roku. W rzeczywistości było to pozorne rozwiązanie problemu.

Władze rządowe wydały dekret 9 lutego 1953 roku o obsadzaniu stanowisk kościelnych, a we wrześniu tegoż roku pozbawiły wolności na trzy lata Prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego.

Z upływem lat wzrastała świadomość społeczna, że stan taki nie może trwać w nieskończoność. W 1974 roku doszło w porozumieniu z Konferencją Episkopatu Polski do uzgodnienia między Stolicą Apostolską i władzami PRL, aby powołać obustronnie Zespoły do stałych kontaktów roboczych celem doprowadzenia do nawiązania stosunków dyplomatycznych między tymi dwoma podmiotami prawa międzynarodowego i opracowania projektu konwencji lub konkordatu.

Te zamierzenia zintensyfikowały się po wyborze arcybiskupa krakowskiego kardynała Karola Wojtyły na biskupa Rzymu, papieża Kościoła Powszechnego.

Władze rządowe ówczesnej Polski spełniały stopniowo warunki stawiane przez Prymasa Polski, przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego w kwestii ustawowego uznania osobowości publiczno-prawnej Kościoła katolickiego w Polsce celem zawarcia umowy konkordatowej ze Stolicą Apostolską. Znalazło to swój wyraz w opracowaniu stosownych projektów ustaw uchwalonych w 1989 roku i projektu umowy zwanej „konwencją” przez powołane do tego celu wspomniane zespoły.

Powstanie ruchu społecznego „Solidarność” i wiele innych wydarzeń, jakie miały miejsce w Polsce w latach osiemdziesiątych, doprowadziły do zmian ustrojowych w naszej Ojczyźnie co miało doprowadzić do nawiązania stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską, mianowania ambasadora Polski przy Stolicy Apostolskiej i nuncjusza apostolskiego w Polsce.

Jan Paweł II uważał, że takie rozwiązanie przyczyni się do spokojnego wprowadzenia w naszej Ojczyźnie instytucji Nuncjatury Apostolskiej i posługi nuncjusza, który stopniowo przejmie wszystkie przysługujące mu kompetencje, sprawowane ad interim przez prymasa Polski. Urząd ten papież powierzył mówiącemu te słowa. Była to osobista decyzja Jana Pawła II, uzgodniona wcześniej ze swoimi współpracownikami Sekretariatu Stanu.

W strukturze Kurii Rzymskiej pracowałem od 1969 r. przedstawiony do tej pracy w ramach umiędzynarodowienia tejże kurii, właśnie przez Prymasa Tysiąclecia Stefana kardynała Wyszyńskiego jako przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski. W latach siedemdziesiątych zostałem włączony do pracy w zespole Stolicy Apostolskiej do stałych kontaktów roboczych z podobnym zespołem władz ówczesnej Polski. Nominacja kapłana polskiego nuncjuszem w swoim kraju nie była precedensem w historii kościoła katolickiego. Wystarczy wspomnieć, że nuncjuszem apostolskim w Italii zawsze był biskup włoski.

Do priorytetowych zadań, jakie Jan Paweł II wyznaczył nuncjuszowi było podjęcie prac nad przygotowaniem projektu konkordatu w oparciu o soborową zasadę wolności religijnej (Deklaracja o wolności religijnej „Dignitatis humanae”), oraz autonomii i niezależności Kościoła i państwa, jako podmiotów prawa międzynarodowego, współdziałających jednak dla dobra człowieka w tych dziedzinach, które są im wspólne (Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”). (por. KDK, 76)

Państwo demokratyczne nie powinno ingerować w sferę religijną, powinno natomiast szanować godność każdej osoby ludzkiej, gwarantować wolność sumienia i wyznania. Kościół ze swej strony nie powinien ingerować w dziedzinie należącej do kompetencji państwa, wystarczy aktywność obywatelska wiernych świeckich. Niezależność i autonomia państwa i Kościoła we właściwych im dziedzinach, potwierdzone zapisami umowy konkordatowej, są nieodzownym warunkiem budowania prawdziwego dobra wspólnego, które konkordat w pierwszym rzędzie ma na celu. Określa on, w uzgodnieniu z władzą państwową, zasadnicze normy wzajemnych odniesień i działania, pozostawiając ustawodawstwu wewnętrznemu państwa uchwalenie szczegółowych ustaw w oparciu o te normy.

Autonomia w myśl nauczania Soboru oznacza - w znaczeniu normatywnym – że dany byt może rządzić się własnym prawem w określonej dziedzinie działania.

Niezależność zaś oznacza tak wysoki stopień autonomii jednego bytu w stosunku do drugiego, który wyklucza ingerencję jednego z nich w sprawy wewnętrzne drugiego. Taka niezależność w stosunkach międzynarodowych nazywana jest też suwerennością.

Sobór Watykański II wyraził gotowość rezygnacji z wszelkich przywilejów przyznawanych Kościołowi w przeszłości i postulował, aby władze państwowe zrezygnowały też ze wszystkich praw czy przywilejów, przysługujących im dotychczas na mocy umowy bilateralnej lub zwyczaju. Te wskazania Soboru spowodowały rewizję statusu prawnego Kościoła w państwach, które dotychczas uważały się za katolickie (Włochy, Hiszpania, Irlandia, Lichtenstein i cały szereg państw Ameryki Łacińskiej). Dlatego słusznie mówi się, że Sobór Watykański II zainicjował nową epokę w dziejach relacji Kościół-państwo. Była to także ważna wskazówka przy opracowywaniu nowych konkordatów zwłaszcza z Polską.

W tym też duchu zaczęto dokonywać rewizji konkordatów już zawartych i obowiązujących. Przykładowo: w 1964 r. dokonano takiej zmiany w konkordacie Stolicy Apostolskiej z Wenezuelą (np. zapisano, że religia katolicka w tym kraju jest religią przeważającej większości Wenezuelczyków – bez przyznawania jej pozycji uprzywilejowanej w stosunku do innych religii). Tą samą zasadą kierowano się w zapisie konwencji zawartej z Argentyną w 1966 r. używając sformułowania: zapewnia się Kościołowi katolickiemu wolne i pełne wykorzystywanie władzy duchowej. Usankcjonowano też zrzeczenie się przez państwo dawnego prawa patronatu. Gdy chodzi o nominację biskupów przyjęto zwykły system prenotyfikacji urzędowej. Podobne innowacje wprowadzono do konkordatu z Kolumbią w 1973 r. W Hiszpanii wpisano do konstytucji, że żadne wyznanie religijne nie ma charakteru religii państwowej (1978). We Włoszech dokonano nowelizacji konkordatu w 1984 r. Uchylono wiele przywilejów i gwarancji danych religii katolickiej jako religii państwowej. Uznano małżeństwa konkordatowe, ale wyroki sądów kościelnych orzekające nieważność zawartego małżeństwa muszą być zweryfikowane i uznane za zgodne z prawem włoskim przez włoskie sądy apelacyjne. Republika włoska uznaje wartość kultury katolickiej jako część historycznego dziedzictwa narodowego i zabezpiecza nauczanie religii we wszystkich szkołach publicznych (ale nie uniwersytetach), jako zwyczajny przedmiot szkolny (nieobowiązkowy, ale fakultatywny). Podobne innowacje wprowadzono w innych państwach (Luksemburg, Irlandia, Monako, Liechtenstein).

Tak też opracowany projekt konkordatu z Polską uwzględniający nauczanie Soboru został w dniu 25 października 1991 r. przedłożony przez stronę kościelną ministrowi spraw zagranicznych RP. Strona rządowa przygotowała własny projekt umowy konkordatowej i przedłożyła go stronie kościelnej w dniu 12 marca 1993 r.

W dniu 3 kwietnia 1993 r. rozpoczęły się bezpośrednio negocjacje nad dopracowaniem i uzgodnieniem tekstu konkordatu w oparciu o projekt rządowy, który w istotnych zapisach nie odbiegał od projektu strony kościelnej. Uzgodniony w negocjacjach tekst został przyjęty przez Radę Ministrów RP oraz Stolicę Apostolską, a jego podpisanie nastąpiło 28 lipca 1993 r., ratyfikacja i wymiana dokumentów ratyfikacyjnych nastąpiły w 1998 roku.

Książka „Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską 1993/1998”, która ukazała się w 2013 roku, zawiera obszerną dokumentację dotyczącą umowy konkordatowej z 1993 r., przybliżającą czytelnikowi procedurę oraz proces negocjacyjny i ratyfikacyjny polskiego konkordatu. Jest on pierwszym i rzec można wzorcowym zapisem umowy bilateralnej regulującej relacje między Kościołem i państwem wychodzącym z systemu realnego socjalizmu.

Konkordat

Powstaje pytanie, stawiane niekiedy przez ludzi dobrej woli, co to jest konkordat? Konkordat (konwencja) jest to umowa zawarta między Stolicą Apostolską, która ma osobowość publiczno-prawną i władzą państwową danego kraju w sprawach interesujących obie strony. Jest to więc instrument prawny, stosowany przez wieki zwłaszcza w krajach europejskich (katolickich). Przy jego pomocy władze kościelne i władze państwowe zmierzają do wspólnego uregulowania interesujących ich spraw. Na określenie tego instrumentu prawnego używano w historii różne nazwy w prawie kanonicznym i praktyce dyplomatycznej: concordia, pactum, pax, cocordata, conventio, modus vivendi, itd. Najstarszą nazwą jest concordia lub pax (konkordat wormacki – 23 września 1122).

Kodeks Prawa Kanonicznego używa nazwy concordatum (kan. 365 par. 1, n.2) lub conventia (kan. 365 par. 1, n.2). Oznacza zejście się lub zgodę – (uzgodnienie) obu stron w celu osiągnięcia porozumienia. Nazwa „concordatum” używana była i jest na oznaczenie takiej umowy dwustronnej, która reguluje całokształt spraw interesujących obie strony i takiej nazwy używano w Polsce.

Może on być zawarty przez autonomiczne (suwerenne) i niezależne strony wyposażone w podmiotowość publiczo-prawną w stosunkach międzynarodowych. A takim jest Stolica Apostolska - najwyższy podmiot władzy Kościoła rzymsko-katolickiego.

Pragnę zauważyć, że zasadniczym celem mojego wystąpienia nie jest dokonanie egzegezy treści poszczególnych zapisów konkordatu (zajmują się tym różne publikacje), ale ukazanie całego procesu dochodzenia do normalizacji stosunków państwo-Kościół i drogi negocjacyjnej obu podmiotów prawa międzynarodowego, prowadzącej do sformułowania poszczególnych zapisów tej umowy. Ileż było konsultacji, sugestii i uwag, które wniosły pozytywny wkład w ostateczną wersję poszczególnych artykułów tej umowy. Określają one główne zasady wzajemnych relacji, zgodnie z nauczaniem Soboru Watykańskiego II, dotyczące różnych dziedzin współżycia i współdziałania zainteresowanych stron.

W oparciu o te zasady kompetentne organy władzy ustawodawczej w Polsce, w porozumieniu z Konferencją Episkopatu Polski, winny uchwalać szczegółowe normy prawa wewnętrznego dotyczące spraw kościoła i religii. W tym też znaczeniu konkordat Polski jest umową nowoczesną i modelową.

W czasie negocjacji proponowałem rozwiązanie konkordatowe spraw finansowych Kościoła katolickiego, który jest w Polsce. Uważałem, że sprawę Funduszu kościelnego i inne należy rozwiązać całościowo przy pomocy konkordatu. Strona rządowa odłożyła rozwiązanie tego problemu do ustawodawstwa wewnętrznego tego kraju i dlatego w konkordacie mamy tylko zapis art. 22.

Konkordat spełnia także funkcję ekumeniczną. Odebrałem wiele podziękowań ze strony wspólnot wyznaniowych, kościołów, także prawosławnego i luterańskiego. Na początku byli zaskoczeni, co będzie, jak będzie? Wyjaśniłem, że my pośrednio pracowaliśmy także na ich korzyść poprzez sformułowanie norm konkordatu. Wprost nie mogliśmy o tym mówić, bo wykraczałoby to poza nasze kompetencje, ale wychodząc z założenia, że w Polsce wszystkie Kościoły i wyznania są równe wobec prawa polskiego więc winny być one traktowane tak samo, jak Kościół katolicki, w oparciu o zasadę równości wyznań. Mogą więc zabiegać o podobne ustawy prawa polskiego, jak Kościół katolicki. I to daje poczucie zadowolenia, że konkordat spełnia także ekumeniczną funkcję poszanowania równości wyznań w Polsce.

Unormowania relacji między państwem i Kościołem na zasadzie ich niezależności i autonomii przyczynia się do lepszego poszanowania prawa w ogóle, ładu społecznego, wolności religijnej, dobra człowieka i jego godności.

Abp Józef Kowalczyk

Warszawa, 30 maja 2019 r.