61. rocznica agresji ZSRR na Polskę w dniu 17 września 1939 r. skłania do refleksji nad zjawiskiem, jakim był w XX wieku komunizm, ponieważ wpisuje się on w obraz kończącego się stulecia. Pomocą w tym krytycznym spojrzeniu na ideologię "imperium zła" może być praca zbiorowa pt. Czarna księga komunizmu.
Komunistyczna utopia społeczna pod wodzą Lenina, kontynuowana przez Stalina, była tragedią i zbrodnią w historii ludzkości. Pociągnęła za sobą nie tylko śmierć kilkudziesięciu milionów ludzi, ale przyniosła również niewymierne straty moralne, kulturowe i materialne.
O bliskim podobieństwie komunizmu do narodowego socjalizmu świadczy ogrom cierpień, jaki te systemy zgotowały ludzkości. Trzeba tu wskazać na masowy terror, represje, deportacje, prześladowania, poniżenie człowieka, ubezwłasnowolnienie.
Sama doktryna komunizmu jest dość nośna, dlatego system ten zapanował w 19 krajach na prawie wszystkich kontynentach.
W powojennej ocenie komunizmu oprócz zdań zdecydowanie negatywnych pojawiają się też zdania odosobnione, że system ten ocalił zachodnią demokrację, zagrożoną przez skrajnie nacjonalistyczny totalitaryzm. Można też spotkać się ze stwierdzeniem, iż "nazizmu bez komór gazowych wyobrazić sobie nie można, komunizm bez gułagów - tak". Wydaje się jednak, że przeczy temu rzeczywistość. Bo choć obozy koncentracyjne nie były wynalazkiem komunistów, to "zawsze zaczynali oni rządy od ich tworzenia". I jak pisze Krystyna Kersten, "przemoc o mniejszym lub większym nasileniu i zasięgu towarzyszyła zdobywaniu władzy oraz wprowadzaniu w życie systemu, którego podstawowym filarem było całkowite podporządkowanie jednostek oraz całych społeczności totalnej ideologicznej i politycznej dyktaturze partii - państwa". I dalej pisze autorka: " W samej wizji społeczeństwa bezklasowego, w jej leninowskim kształcie, zawarte było uznanie terroru - bezpośrednio fizycznego, ale także psychicznego - jako sposobu do niszczenia wroga i burzenia starego porządku, na którego gmachu miał powstać nowy, sprawiedliwy ład".
Większość współczesnych historyków uznaje komunizm za system zbrodniczy. W sprawowanej przez niego władzy od początku do końca towarzyszyły strach i przemoc, choć skala ich była różna. Są zdania, że komuniści nigdzie i nigdy nie sprawowali władzy metodami demokratycznymi, że ich rządy były zawsze totalitarne lub autorytatywne i że wykluczały pluralizm. Ten system nie mógł ani powstać, ani istnieć bez terroru i represji. Dlatego Maksym Gorki w 1928 r. mógł napisać: " To zupełnie naturalne, że władza robotnicza i chłopska zabija swoich wrogów jak wszy".
W komunizmie terror stanowił immanentny czynnik władzy od chwili jej ustanowienia i odegrał zasadniczą rolę w tworzeniu " nowego porządku". W pobieżny sposób można wskazać na "leninowski" (1917-22) i "stalinowski" (1923-53) etap terroru. Ten drugi uzupełnia tylko i rozwija pierwszy. O tym, że Stalin był wiernym uczniem i kontynuatorem dzieła Lenina, świadczy fakt wielkiego głodu, jaki miał miejsce w latach 1921-22, który dotknął 29 mln ludzi i pochłonął 5 mln ofiar, a którego kontynuacją był głód okresu Wielkiego Terroru (1936-38), spowodowany antychłopską polityką i kolektywizacją.
Analizując zbrodniczy, ludobójczy system komunizmu, można postawić tezę, że u jego podstaw była fałszywa wizja człowieka, która odrzucała niezbywalne prawa jednostki, oraz kolektywizacja i walka z religią. Przemoc, terror, gwałcenie podstawowych praw człowieka, okrucieństwo, barbarzyństwo - nie tylko nie ustępowały pod względem skali zbrodniom hitlerowskim, ale nawet je przewyższały, bo, jak stwierdza S. Courtois, komunizm pochłonął większą liczbę ofiar.
Niedawno zmarły pisarz Gustaw Herling-Grudziński określił nazizm i komunizm jako bliźniacze systemy totalitaryzmu. Należy jednak zauważyć, że ich ideologie wyrastały z odmiennych korzeni, odwoływały się do fundamentalnie różnych systemów wartości oraz głosiły zupełnie inną wizję świata. Każdy z nich chciał na swój sposób pozyskać zwolenników. Tak więc komunizm głosił, że tylko on może powstrzymać faszyzm, który coraz wyraźniej okazywał swoje rasistowskie, antysemickie, skrajnie nacjonalistyczne, totalistyczne i agresywne oblicze. Nazizm zaś twierdził, że powstrzyma "czerwone niebezpieczeństwo".
Nie ulega wątpliwości, że Moskwa zawsze była czynnikiem więzi i znakiem ciągłości światowego komunizmu. Mimo nawet rozwiązania w latach 50. Kominternu, czyniła wszystko, aby utrzymać z innymi partiami komunistycznymi więź ideologiczną, polityczną, ekonomiczną czy militarną. To nie gdzie indziej, ale w Moskwie podejmowano decyzje realizowane przez komunistów włoskich, francuskich, chińskich czy polskich. Dopiero po śmierci J. Stalina i XX Zjeździe KPZR rozpoczął się proces unarodowienia komunizmu. Zaczęły pojawiać się narodowe odmienności. Pierwszym, który zerwał pępowinę z Moskwą, był Mao Tse-tung w Azji. W samej Europie narodził się "eurokomunizm". Od tego czasu można mówić o różnych odmianach komunizmu.
Oceniając kończący się XX wiek, Jan Józef Szczepański (Maleńka encyklopedia totalizmu, Warszawa 1990) stwierdził, że cechuje go "czerń grozy i czerwień okrutnie wytoczonej krwi". I choć sam komunizm, jako system, który chciał "ruszyć z posad bryłę świata", przeszedł już do historii, to pozostało po nim ciężkie brzemię, którego znakiem są odsłonięte i poświęcone w ostatnich dniach polskie nekropolie w Katyniu, Charkowie i Miednoje.