WACŁAW GRZYBOWSKI: - Czy możemy dowiedzieć się czegoś więcej o Tadku Czupryńskim, jednym z najbliższych szkolnych kolegów Karola Wojtyły, o którym wspominał Pan tydzień temu, oprowadzając nas po cmentarzu w Loreto?

EUGENIUSZ MRÓZ: - Urodził się w 1920 r. w Zatorze, wcześnie stracił ojca - urzędnika administracji dóbr hr. Potockiego. Tadka i jego starszego brata Jędrka, również kolegę gimnazjalnego ( kl. V-VII, 1934-37), wychowywała w Wadowicach matka. Tadek jako jeden z 17 uczniów towarzyszył Lolkowi od pierwszej klasy wadowickiego Gimna-zjum aż do matury. Po maturze, jesienią 1938 r., powołany został wraz ze Zbyszkiem Siłkowskim do Szkoły Podchorążych Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, następnie w Toruniu i Stanisławowie. Po wojnie obronnej 1939 r. przeszedł katorgę wraz z siostrą - żoną oficera WP i ich dziećmi w łagrze sowieckim w Pawłowie, w Kazachstanie.
Na zew gen. Sikorskiego, po długiej, uciążliwej tułaczce, dotarł do tworzącej się armii polskiej. Brał udział w kampanii włoskiej II Korpusu WP. Był dowódcą baterii artyleryjskiej w stopniu porucznika. 31 lipca 1944 r., mając zaledwie 24 lata, zginął pod Scapezzano, w pobliżu Senegalli, 30 km na północ od Ancony. Spoczął na polskim cmentarzu wojennym w Loreto.
Na grobie Tadka złożyliśmy kwiaty, zapłonęły świeczki, w niebiosa popłynęła modlitwa.

- Podobno Polacy czują się w Loreto jak w Polsce...

- Polski cmentarz wojenny w Loreto przypomina nasze polskie cmentarze, stwarza atmosferę zadumy, zachęca do refleksji, zaprasza do modlitwy. Wysokie cyprysy, zielone palmy, białe i czerwone róże oraz kwitnące malwy - mówią poległym, że żywi o nich pamiętają...
Biskup polowy Wojska Polskiego Józef Gawlina, z udziałem generała Władysława Andersa, 6 maja 1946 r. poświęcił polski cmentarz w Loreto. Troską otaczają cmentarz Siostry Nazaretanki, których mały klasztor znajduje się u bram sanktuarium. Delegat papieski zarządzający Loreto - abp Francesco Capovilla, pisząc o cmentarzu Polaków, stwierdził m.in.: "Absyda bazyliki i cmentarz prawie że przylegają do siebie. Ten święty skrawek Italii jest dlatego również świętym skrawkiem Polski".

- Jak można podsumować udział Polaków w działaniach wojennych II Korpusu?

- W latach reżimu komunistycznego w Polsce o zwycięskim pochodzie wojsk polskich we Włoszech pisano u nas bardzo niewiele, i to kłamliwie, a i teraz mało się pamięta o tych, tak bohaterskich walkach. Poza Monte Cassino - które znamy przede wszystkim dzięki sugestywnemu przekazowi znakomitego pisarza, reportażysty wojennego Melchiora Wańkowicza - o innych polskich pobojowiskach pod włoskim niebem wiemy niewiele: San Lazaro di Save k. Bolonii (1397 grobów), CasamaMssima przy szosie Bari - Tarent (431), gdzie spoczywał obrońca Westerplatte mjr Henryk Sucharski. A przecież aż na czterech polskich cmentarzach wojennych we Włoszech spoczywają polscy żołnierze. Polskie cmentarze są trwałymi śladami polskich więzów z ziemią włoską.
Walki o Anconę i punkty oporu wojsk hitlerowskich nad Adriatykiem, operacja przełamania linii obronnej - Linii Gotów, zdobywanie największego wówczas portu nad Adriatykiem, były - z wojskowego punktu widzenia - największymi operacjami jednostek polskich w czasie całej kampanii włoskiej. W operacji tej wojska polskie zdobyły najpokaźniejszą, na tle innych bitew, liczbę jeńców i sprzętu wojskowego.
Żołnierze II Korpusu znakomicie rozjaśnili swymi zwycięstwami najciemniejszą noc niewoli nad Polską. Ale przedtem ich udziałem były: katorga zesłania do łagrów sowieckich, tortury więzienne, ucieczka przed śmiercią głodową tysięcy rodzin.
Gdy skończyła się wojna, żołnierze II Korpusu, w olbrzymiej większości nie wrócili do kraju, za którym tęsknili. Cel ich walki, tzn. Polska wolna i niepodległa, nie został osiągnięty. Panował reżim sowiecki, siłą narzucony Polsce. Pozostali więc na obczyźnie i rozproszyli się niemal po całym świecie. Wielu z nich doznało goryczy zapomnienia i niedostatku, ale nadal pozostali wierni ideałom tych, co "dusze swe oddali Bogu, serca - Polsce, a ciała - ziemi włoskiej". CDN.