Paryż, rok 1954. Mała Klara Lejeune jest bardzo przejęta. Mama ubrała ją w odświętny niebieski płaszczyk, założyła berecik i razem z rodzeństwem zaprowadziła na stację metra. Po niedługim czasie rodzina siedziała już w wielkiej sali, wypełnionej po brzegi ludźmi ubranymi w obszerne togi. "Potem wszedł tata - wspomina Klara. - On też był przebrany jak inni. Wszedł na mównicę i zaczął przemawiać. Trwało to długo, ludzie słuchali, a my, dzieci, skracaliśmy sobie czas, obserwując z namaszczeniem nasze białe skarpetki. W końcu tata zamilkł, w sali zaległa cisza, a za chwilę rozległy się burzliwe oklaski". Tak Klara wspominała wykład, który jej ojciec wygłosił z okazji nominacji na profesora medycyny. Miał wtedy 38 lat i był najmłodszym posiadaczem tego tytułu we Francji.

Le (plus) jeune

"Le jeune" oznacza w języku francuskim "młody", "le plus jeune" - "najmłodszy". JeMroQme Lejeune był rzeczywiście młody, ale pasja, z jaką oddawał się badaniom, uczyniła go wkrótce jednym z najznakomitszych naukowców.
Latem 1958 r. dokonał swojego najważniejszego odkrycia. " Wioząc nas na wakacje do Danii, ciągle powtarzał: ´Znalazłem, znalazłem´ - wspomina
Birthe Lejeune, żona genetyka. - Gdy tylko dojechaliśmy na miejsce, wywołał zdjęcia, które zrobił tuż przed wyjazdem. Przy 21. parze chromosomów widać było jeszcze jeden - trzeci".
"W zwykłym kariotypie - czyli układzie chromosomów u zdrowego człowieka znajduje się 46 chromosomów - tłumaczy prof. Alina Dobrzańska, która współpracowała z Profesorem w prowadzonej przez niego klinice w Paryżu. - U dzieci chorych jest tych chromosomów 47. To właśnie determinowało ich gorszy rozwój fizyczny i psychiczny" . I ten dodatkowy chromosom "wytropił" prof. Lejeune, używając wysłużonego mikroskopu, który skonstruowany został w 1921 r.!
Odkrycie Profesora oznaczało przełom nie tylko w nauce, ale także w losie dzieci dotkniętych chorobą zwaną wówczas zespołem Downa, a wcześniej mongolizmem. Dziś, gdy Dzwonnik z Notre Dame znany jest przede wszystkim w wersji kreskówki Disneya, nie zdajemy sobie sprawy, jak upośledzeni i ich rodziny byli traktowani jeszcze kilkadziesiąt lat temu. Podejrzewano, że na mongolizm cierpią dzieci, których matki zapadły na chorobę weneryczną, i że takie dziecko również może zarażać. Rodzice nie tylko musieli troszczyć się o chorego, ale radzić sobie ze społecznym ostracyzmem. Odkrycie Profesora udowodniło, że to nie rodzice ponoszą odpowiedzialność za chorobę dziecka. Sam prof. Lejeune nazywał ją skutkiem "wypadku genetycznego".

Na horyzoncie Nobel

8 grudnia 1962 r. prof. Lejeune otrzymuje za swoje odkrycie nagrodę Kennedy´ego z rąk samego prezydenta Stanów Zjednoczonych. Otrzymuje także William Allen Memorial Award - najwyższe międzynarodowe wyróżnienie w dziedzinie genetyki. Otwiera się przed nim wspaniała kariera. Przychodzą kolejne odkrycia. Wielu widzi już w Profesorze kolejnego laureata Nagrody Nobla. On jednak nie myśli o tym. Został badaczem nie dlatego, że chciał wypłynąć na szerokie wody i podbić nieznane terytoria jak żeglarze, którzy niegdyś wyruszali na wyprawy przez oceany. Nauka pasjonuje go, ale tylko o tyle, o ile służy temu, co jest najważniejsze. Lejeune poszukiwał przyczyn upośledzenia, ponieważ chciał je leczyć. Dlatego pewnego dnia oznajmił żonie: " Mógłbym przez lata odkrywać genetyczne przyczyny coraz to rzadszych chorób. Ale je-stem przekonany, że w jakiś sposób one wszystkie się łączą. Jeśli wykryję, w jaki sposób można wyleczyć trisomię 21, to otworzy się droga do wyleczenia innych chorób pochodzenia genetycznego" . Skoncentrował się zatem na badaniach, które nie przynosiły już takiego prestiżu. Wiele czasu poświęcał swoim pacjentom. Przyjmował w Szpitalu Neckera w Paryżu. Brzmi to niewiarygodnie, ale po imieniu znał wszystkich swoich pacjentów, których były tysiące! Dla wielu matek i ojców spotkanie z Profesorem staje się prawdziwym życiowym przełomem.
"Nigdy nie zapomnimy tego lipcowego dnia - wspominają rodzice jednego z takich dzieci - kiedy przyjechaliśmy tam przestraszeni i pełni niepokoju. Cóż bowiem mogliśmy tam usłyszeć? Po co w ogóle tam jechaliśmy? Przecież nie da się historii napisać raz jeszcze: nasza córeczka jest chora i będzie taka do końca życia. Profesor przywitał nas bardzo ciepło w swoim laboratorium: ´Pani jest mamą? Proszę położyć dziecko na kolanach´. ´Co za ulga - pomyślałam - przecież mógł kazać położyć ją na przygotowanym do tego stole´. A potem zaczął mówić o wszystkim, co jest nie tak, o wszystkim, co jest konsekwencją trisomii 21, a z czego nie zdawaliśmy sobie sprawy. Jak zatem na to reagować - przecież wszystko wydaje się stracone. I właśnie wtedy - jak ojciec i nauczyciel - cierpliwie, w kilku słowach wypowiadanych prosto z serca, a jednocześnie z wielkim autorytetem, zaczął nas zachęcać do podjęcia wysiłku, do rozpoczęcia na nowo. Tych kilka zdań przekonało nas, że trzeba walczyć, że nie wolno opuszczać rąk" .
Dr Wanda Półtawska wspomina: "Ten człowiek miał pod opieką tysiące dzieci. Traktował je jak własne. Miałam okazję być w prowadzonych przez niego placówkach. Profesor nie tylko zajmował się leczeniem, ale także organizował życie tych dzieci. Zajęcia manualne, malowanie obrazków i obrazów - to miało walor edukacyjny i życiowy, bo te dzieci uczyły się coś robić i zarabiać w przyszłości na życie".
Każdy, kto obserwował liczne kontakty Profesora z jego podopiecznymi, widział, jak świetnie czuł się on w ich towarzystwie. Dr Półtawska wspomina, że "śmiał się z nimi, żartował, śpiewał i uważnie się im przyglądał, obserwując, czy któreś czegoś nie potrzebuje. Ogarniał swoim ojcostwem dzieci własne i cudze, a gdy tylko wchodził do sali, wszystkie maluchy natychmiast do niego biegły".

Ratuj nas

Pewnego dnia - było to na początku lat siedemdziesiątych - jedno z takich dzieci rzuciło się w objęcia Profesora. Płakało nawet w jego ramionach. Prof. Lejeune pytająco spojrzał na matkę: "Oglądaliśmy wczoraj wieczorem dyskusję w telewizji" - wyjaśniła.
Chodziło o popularny program Dossier de l´eMcran, w którym podejmowano tematy najbardziej poruszające opinię publiczną. Dyskutowano akurat o tzw. ustawie Peyret, która zezwalała na zabicie nienarodzonego dziecka, u którego wykryto upośledzenie. W tym czasie aborcja we Francji była oficjalnie zakazana, a wprowadzenie ustawy było pierwszym wyłomem w kierunku jej legalizacji.
Dziecko płacząc, objęło za szyję Profesora: "Chcą nas zabić. Musisz nas bronić. My jesteśmy za słabi i nie będziemy potrafili tego robić" - po zniekształconej twarzy chłopczyka płynęły łzy.
Tego dnia Profesor podjął decyzję. Wiedział, co ryzykuje. Nie tak dawno był znowu w Stanach Zjednoczonych, gdzie jeździł jako oficjalny francuski ekspert do spraw skutków "promieniowania atomowego" . Pewnego dnia w gronie naukowców Instytutu Zdrowia rozgorzała dyskusja na temat aborcji. Przytaczano zwykłe argumenty: o śmierci kobiet na skutek nielegalnych zabiegów, o dzieciach opóźnionych w rozwoju, o moralnych i psychicznych cierpieniach kobiet. Prof. Lejeune jako jedyny zabrał głos w obronie dzieci. Mówił, że każde z nich jest jedyne w swoim rodzaju, że kwestionuje się tutaj wartość życia człowieka. Na koniec powiedział: "Oto instytut, który miał służyć życiu, przekształca się w instytut śmierci". Profesor znowu użył gry słów - tym razem w języku angielskim": "Institute of Health (Instytut Zdrowia) - " Institute of Death" (Instytut Śmierci).
Wieczorem, jak zwykle, pisał list do żony. Znalazły się tam również znamienne słowa: "Dziś po południu straciłem mojego Nobla" .

Prof. J. Lejeune poświęcimy jeszcze następny odcinek Świadków.