Przemiany w życiu społeczno-politycznym w Europie Zachodniej, na przełomie XIX i XX w., stały pod znakiem walk klasowych, rozwoju nauk i nowych partii politycznych oraz pogłębiającej się w kołach mieszczańskich wiary w postęp. Równocześnie widoczna była coraz bardziej postępująca dechrystianizacja społeczeństw. Wszystko to stawiało Kościół przed nowymi wyzwaniami i zakładało jego "odrodzenie się w obliczu nowych zjawisk epoki". Trzeba było szukać nowych sposobów obrony Kościoła i głoszonych przezeń wartości oraz zastosować nowe i skuteczne metody duszpasterskie.

Papież Pius X (1903-1914) starał się, podobnie jak i jego poprzednicy, zaradzić panoszącemu się złu i szkodliwym wpływom ducha czasu na wierzących w Chrystusa. Swoje działania rozpoczął od zreformowania Kurii Rzymskiej, brewiarza, śpiewu i muzyki kościelnej. Świadom postępującego w świecie zła i ogólnego zeświecczenia, powodowany głęboką troską o panowanie zasad Królestwa Bożego na ziemi, podjął w Kościele także próbę zrewidowania dotychczasowych, klasycznych metod duszpasterskich i dostosowania ich do wymogów nowych czasów i warunków. W dziele tym widział, tak jak i poprzedni papieże, obok duchowieństwa, także ludzi świeckich. Temu przekonaniu dał wyraz już w swej pierwszej encyklice E supremi Apostolatus z 4 października 1903 r., w której pisał: "Nie tylko ci, którzy poświęcili się sprawom duchowym, lecz wszyscy wierni powinni współpracować dla sprawy Boga i dusz, jednakowoż nie każdy na własną rękę i wedle swego zapatrywania, lecz zawsze według wskazówek i poleceń Biskupów". Z jednej strony miało to eliminować ewentualne tendencje autonomiczne w ruchu organizacyjnym katolików świeckich, z drugiej strony zaś zachęcać laikat do współpracy z duchowieństwem, w której świeccy mieli spełniać rolę "pomocników", a duchowni - kierowników.

Zadania apostolskie katolików świeckich, spełniane pod kierunkiem hierarchii, określił ten papież pojęciem Akcja Katolicka. Użył go po raz pierwszy w motu proprio z 18 grudnia 1903 r., zaś w encyklice Il fermo proposito z 11 czerwca 1905 r. nakreślił program i formy tegoż ruchu. Ideą przewodnią Piusa X było hasło: "Instaurare omnia in Christo" (Odnowić wszystko w Chrystusie), ogłoszone już na progu pontyfikatu. Papież wzywał katolików świeckich do tego, by przy boku duchowieństwa zgromadzili wszystkie swe siły w celu zwalczania cywilizacji antychrześcijańskiej, a w jej miejsce "wprowadzili z powrotem Chrystusa do rodziny, do szkoły, do społeczeństwa".

Wśród zadań, które Pius X nakreślił dla Akcji Katolickiej, szczególne miejsce zajmowała kwestia społeczna. W tej sprawie papież pisał tak: "Konieczną jest rzeczą, by Akcja Katolicka skorzystała ze stosownej chwili, by szła odważnie naprzód, by podała również swój sposób rozwiązania, by go obwieściła również przez wytrwałą, czynną, rozumną i karną propagandę, zdolną przeciwstawić się propagandzie przeciwnej (...). Akcja Katolicka stanowi w swej najgłębszej istocie rozwiązanie kwestii społecznej" (AAS. R. 1904 vol. 37 s. 747-748) .

Kolejne przemiany w życiu społeczno-politycznym w Europie Zachodniej, jakie nastąpiły po I wojnie światowej, postawiły Kościół w obliczu nowej, pluralistycznej rzeczywistości: z jednej strony przed systemem kapitalistycznym, wyrosłym na podłożu liberalnym, z drugiej strony zaś przed materialistycznym komunizmem. System komunistyczny pojawił się wówczas w formie ustroju państwowego i niósł ze sobą zagrożenie dla społeczności katolickiej. Kościół musiał ponownie zweryfikować dotychczasowe metody duszpasterskie i pilnie wypracować nowe, odpowiednie do zaistniałej sytuacji.

Następca Piusa X, papież Benedykt XV (1914-1922), chcąc pozyskać szerokie warstwy społeczne dla katolicyzmu, starał się rozwinąć zainicjowaną przez swych poprzedników akcję apostolską, do której zachęcał organizacje skupiające młodzież i dorosłych. W akcji tej widział skuteczny środek zahamowania dechrystianizacji społeczeństw, a także czynnik umacniający katolicyzm w obliczu ekspansji laicyzmu.

Szerokie pole do działania w dziedzinie apostolatu przyznał katolikom świeckim dopiero następca Benedykta XV - Pius XI (1922-1939) . Papież ten wyjątkowo głęboko rozumiał potrzebę uaktywnienia laikatu w nowych warunkach życia Kościoła. Dał temu wyraz m.in. w liście do prymasa Hiszpanii w 1929 r., w którym apelował: "by wszyscy katolicy stali się apostołami (...), żeby wierni katolicy nie byli bezczynni, lecz zjednoczeni z hierarchią kościelną (...), wzięli czynny udział w świętych bojach (...) i chętnym współdziałaniem przyczyniali się do rozkwitu wiary i zreformowania obyczajów" (List do kard. Segura y Senz, prymasa Hiszpanii, 6 XI 1929). To nowe spojrzenie na rolę katolików świeckich w Kościele i w świecie otwierało przed nimi nowe kierunki w dziedzinie zadań apostolskich. Dotąd bowiem prawie powszechną regułą było to, że sprawy kościelne powierzano przede wszystkim duchowieństwu, w związku z czym udział katolików świeckich w pracach Kościoła zredukowany był do minimum. Ten fakt zmonopolizowania zadań apostolskich prawie wyłącznie w rękach duchownych nie mógł przynosić spodziewanych owoców szeroko pojętej misji duszpasterskiej Kościoła. Samo bowiem duchowieństwo nie było w stanie dotrzeć z Dobrą Nowiną do wszystkich ludzi i miejsc, w następstwie czego niektóre dziedziny życia były jakby wyłączone spod wpływu religii. Istniała więc pilna potrzeba czynnej obecności katolickiego laikatu w życiu publicznym. I to są właśnie korzenie Akcji Katolickiej, organizacji skupiającej katolicki laikat, inspirowanej i kierowanej przez hierarchię kościelną, dla realizacji szerokich zadań apostolskich Kościoła w świecie.

cdn.