Odsetki są ubocznym świadczeniem, należnym od wierzytelności pieniężnej. Jest to pewnego rodzaju wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy lub środek represji w stosunku do dłużnika, który spóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego. Jeśli bank udzieli nam kredytu, oprócz pożyczonej kwoty płacimy mu również odsetki; gdy nie zapłacimy rachunku za gaz w terminie, musimy zapłacić odsetki.
Zgodnie z kodeksem cywilnym odsetki należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej lub ustawy, z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu. Na pewno więc będziemy musieli zapłacić odsetki, gdy dany przepis zawiera informację o odsetkach ustawowych w przypadku opóźnienia w spełnieniu świadczenia. Wysokość odsetek ustawowych określa rozporządzenie Rady Ministrów. Różnie się one kształtowały w przeszłości, co można prześledzić na stronie internetowej pod adresem: http://www.ms.gov.pl/statystyki/odsetki.shtml.
Gdy zawieramy umowę, to strony mogą ustalić odsetki wyższe niż ustawowe, ale ten fakt musi być w umowie odnotowany. Oczywiście, nadmiernie wysokie odsetki sąd może w spornej sprawie zakwestionować, bo - jak mówi łacińska sentencja: impossibilium nulla obligatio est - umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna. Chodzi tu o niemożliwość obiektywną, która istnieje dla każdego. Chociaż umowami rządzi prawo swobody zawierania umów, są jeszcze zasady współżycia społecznego, które stoją na straży tej swobody. Prawo nie definiuje tego terminu, ale na ogół wiemy, czym są owe zasady.
Oprócz odsetek, z umowami wiąże się też tzw. waloryzacja. Jeśli w umowie nie zapisano, że z upływem czasu kwota, którą dłużnik ma zapłacić, podlega waloryzacji, to przy nadejściu terminu spełnienia świadczenia wystarczy, że dłużnik zapłaci kwotę nominalną, choćby przez ten czas pieniądz na skutek inflacji stracił na wartości. Oczywiście, możemy zwrócić się do sądu, by rozstrzygnął taki spór, bo sąd może w wyjątkowej sytuacji, gdy ma do czynienia ze znaczną zmianą siły nabywczej pieniądza, orzec inną wysokość spełnienia świadczenia. Artykuł 3571 kodeksu cywilnego mówi, że: jeśli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może - po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego - oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy.
Zapewne pamiętamy głośną sprawę tzw. polis posagowych w PZU w latach 1970-80, kiedy to po wielu latach oszczędzania, w wyniku inflacji zaproponowano właścicielom polis dosłownie grosze. Wówczas sądy po wniesieniu pozwu w danej sprawie orzekały wyższe kwoty. Waloryzacji podlegały też w orzeczeniach sądowych kaucje za mieszkania gminne.
Pewna spółka z ograniczoną odpowiedzialnością wystąpiła do sądu przeciwko innej spółce z żądaniem nakazu zapłaty kwoty ok. 15 tys. tytułem odsetek za opóźnienie w zapłacie wynagrodzenia za wykonanie zamówionego programu komputerowego. Strony zawarły umowę, na mocy której spółka X miała wykonać spółce Y program komputerowy do 31 marca 1994 r. Uzgodniono też, że wykonawcy należą się odsetki w wysokości 5 proc. za każdy dzień opóźnienia. Program wykonano w terminie, ale odbiorca spóźnił się z zapłatą o 69 dni, co spowodowało żądanie odsetek. Sąd rejonowy uznał argumentację spółki pozwanej, że wysokość odsetek - 5 proc. dziennie, co daje w skali roku 1825 proc. - nie da się pogodzić z zasadami współżycia społecznego i uchylił nakaz zapłaty oraz oddalił pozew. Sąd okręgowy zmienił jednak zaskarżony wyrok i utrzymał nakaz zapłaty w mocy. Zdaniem sądu drugiej instancji, swoboda kontraktowania (art. 353 kodeksu cywilnego) zezwala na dowolne określenie wysokości odsetek. Sprawą zajął się Sąd Najwyższy. Rozpatrując sprawę lichwiarskich odsetek, uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia, stwierdzając, że: postanowienie umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki jest nieważne w takiej części, w jakiej okoliczności sprawy - zasady współżycia społecznego ograniczają zasadę swobody umów (orzeczenie z 8 stycznia 2003 r.).

Warto wiedzieć

Odsetki ustawowe od 1 września 2003 r. wynoszą 12,25 proc. w stosunku rocznym.

Odsetki od zaległości podatkowych od 1 lipca 2004 r. wynoszą 14,5 proc. kwoty zaległości w stosunku rocznym.