Męczeńska przeszłość

Pierwszy rozdział hekatomby Kościoła na tych ziemiach napisany został po rozbiorach Polski, a zapisał go carat. Dokumentuje ten haniebny proceder ks. prof. dr hab. Marian Radwan w gruntownie, rzetelnie motywowanej rozprawie naukowej pt. Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796-1839 (Lublin 2004). W konsekwencji bezwzględnej, niszczycielskiej akcji kwitnący Kościół, wierny papieżowi, legł prawie całkowicie w gruzach. Wspomniana rozprawa opisuje w szczegółach tragiczny proces tej zaciekłej akcji unicestwiania jednego odłamu chrześcijaństwa przez drugi jego odłam, zabiegający o wierność profilowi prawosławia.
Kataklizm, jaki dotknął Kościół katolicki, rozpętał się nad jego resztkami z nadejściem komunizmu, przybierając postać znaczonej obficie krwią eksterminacji, wywózki w głąb Rosji, w jej rejony stwarzające sytuacje krańcowo wyczerpującej wegetacji, z jakżeż często śmiertelnym finałem. Do terenów zaborami włączonych do Rosji doszły na skutek I wojny światowej - poza utratą Wilna i Lwowa - Pińszczyzna i Grodzieńszczyzna. I przez te tereny, kwitnące wiarą i gorliwym życiem religijnym, przeszedł kolejny walec niszczenia wszystkiego, co polskie, a przede wszystkim katolickie. Burzono kościoły, przeznaczano je na różne świeckie cele: muzea ateizmu czy sale teatralne, magazyny czy fabryki. Ta furia niszczenia i eksterminacji dotknęła jednak przede wszystkim żywy Kościół, a więc duchowieństwo wyższe i niższe i związany z Kościołem lud Boży. Wywózki w głąb Rosji stały się chlebem powszednim żyjącej w przerażeniu ludności. Nawałnica wojenna dopełniła spustoszenia i zostawiła te bogate ongiś i żyjące w harmonijnej symbiozie, zróżnicowane religijnie i etnicznie społeczności. Ład powojenny z nowymi podziałami i układami granicznymi zostawił poza Polską duże połacie Kościoła i polskości, i nadal był młotem miażdżącym wszystko, co było obce dla reżimu komunistycznego.

Odradzające się życie na spalonej ziemi

Kościół na Białorusi rozpoczynał prawie od zera. Z nadejściem pierestrojki otwierały się bardzo powoli perspektywy na lepsze, na nieśmiały na razie powrót do życia. Rolę Mojżeszów w jego pochodzie przez pustynię, w początkach budowania na zgliszczach żyjącego tu parędziesiąt lat temu Kościoła, odegrały dwie osoby, które wejdą do historii Kościoła w Europie. Są nimi: abp Tadeusz Kondrusiewicz - przewodniczący Konferencji Episkopatu Rosji oraz kard. Kazimierz Świątek - metropolita Białorusi, ordynariusz Kościołów Mińska i Mohylewa oraz administrator apostolski Pińska. Obydwaj zaczynali od odzyskiwania istniejących jeszcze, choć zdewastowanych, budynków kościołów i zabudowań kościelnych, ale przede wszystkim od zgromadzenia niedobitków duchowieństwa rozproszonego na ogromnych obszarach Mińszczyzny, Pińszczyzny, Grodzieńszczyzny i Witebszczyzny.
W odbudowaniu materialnej substancji Kościoła nieocenioną pomoc zapewniły fundusze Kościołów zachodnioeuropejskich ze sławnymi biurami „Renovabis” oraz „Kirche in Not”. Oczywiście, swoje zrobił i Kościół w Polsce, rzecz jasna - na miarę swych możliwości.
Obydwaj protagoniści Kościoła odżywającego na przepastnych terenach Rosji Sowieckiej przeżyli jako jej obywatele, tyle że abp Kondrusiewicz bez stygmatu kryminalności, a nawet z lojalnie odbytą służbą wojskową; kard. Świątek zaś jako stanowiący zagrożenie dla państwa, przebył prawdziwą długotrwałą drogę krzyżową z kilkakrotną groźbą utraty życia. Są w tym symbolami tego społeczeństwa, a w nim chrześcijan, zwłaszcza chrześcijan katolików. Lęk, że może wrócić stare, nadal w jakimś stopniu działa paraliżująco na mocny już rytm Kościoła na tej pięknej ziemi.

Kościół pełnych kościołów

Nic nie jest w stanie zahamować imponującego rytmu życia Kościoła. Etap wychodzenia z katakumb dewastacji ma on już zdecydowanie za sobą.
Stymulatorem tego rytmu są przede wszystkim regularnie funkcjonujące struktury kościelne, obejmujące pięć diecezji kierowanych przez pełnoprawnych księży biskupów ordynariuszy, które stanowią wielką metropolię mińską. Ton nadaje przede wszystkim kardynał metropolita Kazimierz Świątek - sztandarowa postać Kościoła na Białorusi, ale i symbol heroicznej wierności Bogu i Kościołowi w epoce imperium sowieckiego, a zarazem genialny promotor tego wychodzenia Kościoła ze stanu katakumb krańcowej dewastacji. Za nim idą bp Aleksander Kaszkiewicz - ordynariusz w Grodnie, bp dr Władysław Blin - ordynariusz w Witebsku, oraz biskupi pomocniczy: w Mińsku - Antoni Dziemianko i Kazimierz Wielikosielec w Pińsku.
Za Arcypasterzami stoi wierna i wzruszająco ofiarna brać kapłańska objęta dojrzalszym już schematem organizacyjnym. Godzien uwagi jest skład tych rodzin kapłańskich dynamicznego już dzisiaj Kościoła. Poza młodym klerem przygotowanym głównie w pięknym Seminarium Duchownym w Grodnie, tę kapłańską rodzinę Białorusi stanowią księża z sąsiadującej Polski. Pochodzą z różnych jej zakątków, ale już zdążyli wrosnąć w braterską rodzinę, gorliwie służącą młodemu Kościołowi i rzetelnie ze sobą współpracującą.
Tę budzącą podziw rodzinę kapłańską dopełnia ofiarne grono sióstr zakonnych z różnych zgromadzeń zakonnych, mających w Polsce swoje kierownicze siedziby; reprezentują wielorakość polskiego życia zakonnego. Stanowią one mocne zaplecze kapłańskiej działalności, dokonują wkład nie do przecenienia w to kwitnące życie Kościoła na Białorusi. A czynią to z podziwu godną ofiarnością, skromnością i bezinteresownością, a niektóre z nieukrywaną radością z powodu ich powrotu w strony rodzinne. Kościół w Polsce może być dumny z tego braterskiego daru, jakiego udzielił przez posługę kapłańską i zakonną, jakiej nie poskąpił sąsiadującemu z nim Kościołowi na Białorusi.

Podążając czarownym szlakiem wytyczonym przez wieszczów tej ziemi

Podróżowanie po Białorusi - od stołecznego Mińska po prawie graniczne Grodno - to zanurzanie się w kraj urzekających zielenią lasów, pól i łąk. Tam była jeszcze - choć dobiegająca swego kresu kwitnącymi i przekwitającymi drzewami - wiosna. Tę wszechpanującą zieleń przecinały zabudowania kościołów ze skromnymi zabudowaniami wiosek. Długą przestrzeń między Mińskiem a Grodnem znaczyły jeszcze średniej wielkości miasta, jak Postawy czy Lida.
I właśnie Postawy, miejscowość, w której działalność duszpasterską prowadzą Księża Sercanie, były pierwszym celem mojej wyprawy w ten kraj lasów, pól zielonych i mieniących się czystą wodą jeziorek. Nie było czasu na większe zwiedzanie stolicy, ale nie można było nie zaglądnąć do centrum z remontowaną ciągle imponującą katedrą, rzucającym się w oczy czerwonym kościołem. Obydwie te świątynie naznaczone piętnem dewastacji, tętnią już teraz życiem i cieszą oko imponującymi kształtami. Dookoła potężne gmachy rządowe ze skromnie prezentującą się Nuncjaturą Apostolską i jeszcze skromniejszą rezydencją Księdza Arcybiskupa. Miasto ciągle rozbudowuje się i remontuje, przybierając w szybkim tempie kształt wielkiej i imponującej stolicy. Od niedawna stale rezyduje w nim biskup pomocniczy Antoni Dziemianko, a systematycznie bywa tu kard. Kazimierz Świątek.
Postawy były pierwszą stacją mojego biskupiego posługiwania. Miejscowość porównywalna z naszymi Myślenicami, z dominującym nad miasteczkiem i z daleka widocznym pięknym kościołem, i odbudowaną dzięki ofiarności Kościoła włoskiego, pojemną plebanią. Tuż obok kościoła, po drugiej stronie dzielącego je jeziorka, piękna, świeżo odnowiona cerkiew prawosławna świętująca właśnie z tłumami wiernych swój doroczny odpust. Kościół katolicki pamiętający czasy, gdy był fabryką, dziś imponuje swoją wielkością, dostojeństwem i pełnym wyposażeniem kościelnym. Nie ma śladu po jego tragicznej przeszłości. To też rezultat ogromnej pracy i zapobiegliwości kilku kolejnych duszpasterzy z obecnym dziekanem i konsultorem diecezjalnym ks. Andrzejem Woźniakiem. Gorliwymi pomocnikami są ks. Jerzy Wilk oraz ks. Artur Mitelniczuk.
Postawy były przede wszystkim stacją bierzmowania, tak jak sąsiadujące z nimi Szałamaje. Były to pierwsze okazje do spotkania z żywym i prężnym Kościołem na Białorusi. W obydwu przypadkach kościoły pełne rozśpiewanych ludzi, ze świetnie przygotowanymi kandydatami do bierzmowania, którzy ze wzruszeniem przyjmowali sakrament. Byli wśród nich i ludzie dorośli, który budowali wręcz swoim skupieniem i świętym przeżyciem. W Postawach robił wrażenie wypełniony po brzegi wielki kościół i piękne śpiewy po białorusku.
W poniedziałek 23 maja, poza wypadem do pobliskiego Woropajewa budującego przez dzielnego ks. Nocunia okazały dom parafialny, odbył się kolejny etap Diecezjalnego Kongresu Eucharystycznego. Sympozjum odbywało się w miejskim domu kultury z udziałem kapłanów, osób zakonnych i ludzi świeckich. Organizatorem był ks. dziekan Woźniak, ale duszą - bp Władysław Blin, który okazał się świetnym komentatorem męczeńskiej przeszłości, ale i bujnej teraźniejszości Kościoła na Białorusi. W sumie, pobyt w Postawach był początkiem rewelacyjnego spotkania z pracą duszpasterską, ale i życiem młodej diecezji z jej dzielnym Pasterzem na czele.
Z Postaw prowadziła moja podróż do oddalonego o 400 km Grodna. Jakaż to była droga: po równej jak stół, świetnie zadbanej szosie, wśród ciągnącego się kilometrami potężnego lasu, w części stanowiącego białoruski Park Narodowy. Niezmiernie rzadki ruch na szosie stwarzał niesamowity klimat poruszania się w mieniącym się całą gamą zieleni i pyszniących się co pewien czas bielą dorodnych brzóz. Niebywały nastrój ubogacił w pewnym momencie widok przebiegających drobnym truchcikiem, z matką na czele, młodych kaczątek. Był to wzruszający znak, że ta puszcza żyje, posiada bogaty zastęp różnorakich mieszkańców.
I już wtedy w tej cudownej podróży ożywać zaczął ten świat, który w wyobraźni zapisał Adam Mickiewicz swoimi niezapomnianymi strofami Pana Tadeusza, tak przenikniętymi umiłowaniem „tych pagórków leśnych i tych łąk zielonych szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych”.
Teraz kolorowy świat wyobraźni zmieniał się w konkretną, urzekającą rzeczywistość. I to niesamowite odkrywanie tego realnego świata nie opuści mnie aż do granicy polskiej. Bo potem dojdzie mistrzostwo drugiej piewczyni tej ziemi, inspirującej wyobraźniowy jej kształt z błękitnym Niemnem, osadzonym w kontekście legendarnych Bohatyrowicz i związanej z nimi sielankowej fabuły.
A gdy już mowa o cudownym przetwarzaniu się świata wyobraźni w świat realnie istniejącego kraju i jego okolic, to trzeba wspomnieć i trzeciego architekta tego myślowego obrazu. A był nim Henryk Sienkiewicz z jego tylekroć czytanym Potopem. Ale do Elizy Orzeszkowej trzeba będzie jeszcze wrócić w kontekście przenikniętego pamięcią o niej Grodna.
No właśnie, Grodno - punkt docelowy mojego pielgrzymowania. To swoisty symbol i ucieleśnienie tego Kościoła wpędzonego gwałtem w niebyt, a przecież zwycięsko tętniącego dzisiaj życiem - ongiś boleśnie poraniony, a dziś w przepięknej panoramie z brzegu błękitnego Niemna, mówi, jak wspaniałe miejsce zajmuje w nim Kościół. Dominująca nad miastem katedra i wspaniale na jej tle rysujące się Seminarium Duchowne oraz dawny kościół Franciszkanów przywodzą na myśl zmartwychwstałego, jak feniks z popiołów, po dniach niszczonego zaciekle, Kościoła katolickiego.
Na swój sposób potwierdza to odczucie wnętrze przepięknej katedry z cudownym obrazem Matki Boskiej Ordynackiej, perfekcyjnie odnowiony klasztor Franciszkanów, przerobiony na Seminarium Duchowne i cudownie usytuowane Kuria Biskupia i rezydencja biskupia. I to jakiego biskupa! Zamiłowany w Wilnie i długoletni proboszcz w sławnym kościele Świętego Ducha, a tu w Grodnie gorliwy i prężny bp Aleksander Kaszkiewicz. Jakżeż mile Go wspominam, między innymi za rzucającą się w oczy skromność, oddanie Kościołowi, znajomości terenu i warunków życia Kościoła na tych terenach, a wreszcie za urzekającą gościnność.
Ale Grodno, miasto kościołów, posiada ciągle krwawiącą ranę, powstałą w dobie ucisku. Jest nim bolesna pamięć o starożytnej, gotyckiej farze Witoldowej, wysadzonej w powietrze w ostatniej fazie doby ucisku.
Grodno ma jeszcze ruiny starego zamku, miejsce śmierci św. Kazimierza, ma też dom Elizy Orzeszkowej ze stojącym przed nim pomnikiem wielkiej autorki Nad Niemnem i zadbany przez konsulat w Grodnie grób na katolickim cmentarzu.
A i to nie koniec bogactw tego miasta. Dopełniają je nowe, budowane na jego obrzeżach kościoły, z których na czoło wysuwa się kościół w Wiśniowcu, pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego, z ks. proboszczem Ernestem Budynem. To tu stoi już imponujący kościół parafialny, stanowiący centrum największej podobno na Białorusi parafii. I to jest kolejny symbol i pomnik tego żyjącego pełną piersią Kościoła. Kilkutysięczna rzesza wiernych, głównie młodych, wypełniła szczelnie kościół; główną część stanowiło 400 kandydatów do bierzmowania. Z pomocą czcigodnego Arcypasterza, po poświęceniu kamienia węgielnego udzieliliśmy tej imponującej gromadzie nie tylko młodych, ale i ludzi dojrzałych, sakramentu chrześcijańskiej dojrzałości. A to wszystko przy śpiewie po polsku całego kościoła. Przyprawiała niemal o zawrót głowy myśl, że nie tylko tu, w otoczeniu kościoła, panowała niedawno głucha pustka, a tam, nieco dalej, Kościół wpędzony był do katakumb.
Byłoby jeszcze wiele do powiedzenia o Kościele na Białorusi. Niech to jednak wystarczy jako ilustracja tego, że - jak powiedział Papież Benedykt XVI - Kościół jest młody i takim zostawił go Jan Paweł II. A radującą cząstką tego Kościoła wiecznie młodego jest właśnie „Kościół nad Niemnem i dalej”, dużo dalej.