Od lektury do działania - za Pawłem VI i Janem Pawłem II

W procesie recepcji nauki Vaticanum II nie sposób przecenić zasług papieży: najpierw Pawła VI, niestrudzonego kontynuatora dzieła rozpoczętego przez Jana XXIII i spiritus movens posoborowej reformy, a następnie Jana Pawła II, niegdyś Ojca Soboru, potem inicjatora aggiornamento, realizowanego - nie tylko poprzez synody - w archidiecezji i metropolii krakowskiej, wreszcie pasterza Kościoła powszechnego, bez reszty zatroskanego o skuteczne czerpanie przezeń z patrimonium soborowego. Można powiedzieć, że pontyfikat tych dwóch papieży upłynął pod znakiem wdrażania w życie uchwał soborowych. Urzeczywistnianie dzieła Soboru, tak im bliskiego, uznali obydwaj za myśl przewodnią swoich działań apostolskich. Z godną podziwu determinacją nie przestawali w swoim nauczaniu nawiązywać do bogactwa myśli soborowej, uznając ją za właściwy drogowskaz nie tylko dla wyznawców Chrystusa.
Soborowe aggiornamento - owa przystosowana odnowa Kościoła, którą Paweł VI uznał za ideę wymagającą coraz pełniejszej konkretyzacji w życiu praktycznym, w jego rozumieniu - to przebudzenie duchowe, odnowa chrześcijaństwa dokonywana zgodnie ze współczesnymi warunkami oraz reforma życia i praw Kościoła. Poddając zdecydowanej krytyce postawę nieufności niektórych środowisk do odnowy soborowej, Paweł VI podał bardzo wymowne przykłady jej powodzenia. W sześć lat po zakończeniu Vaticanum II stwierdził mianowicie: „Moglibyśmy - za łaską Pana - ze strony Stolicy Apostolskiej przytoczyć dowody, że do tego zmierzają nasze postanowienia, zwłaszcza gdy się zwróci uwagę na całość reform podjętych w tym okresie, np. jak wielką nowością jest reforma liturgiczna. Wydaje się nam, że takie dowody są pocieszające i obiecujące, gdy zastanowimy się choćby nad nowymi strukturami Kościoła, jak Synod Biskupów czy Konferencje Episkopatów. Podobnie przedstawia się sprawa ponownego opracowywania reguł zakonnych czy włączania laikatu do współpracy w życiu Kościoła, zarówno w zakresie lokalnym, jak i na forum międzynarodowym. Ufamy, że można jeszcze więcej dokonać w celu udoskonalenia i pomnożenia działalności Ciała Mistycznego, jeżeli odnowa będzie prowadzona w sposób uporządkowany i w «duchu Kościoła», co jest tak bardzo pożądane”.
Niemały trud wprowadzania w życie Kościoła uchwał Vaticanum II przypadł w udziale Janowi Pawłowi II, który Sobór uznawał za „dar Ducha Świętego - pewną treść, przesłanie, nową lekturę Słowa Bożego”; za „historyczne i profetyczne wydarzenie”. W bogatym i rozległym tematycznie nauczaniu Ojca Świętego Sobór Watykański II pobrzmiewa jak refren - raz po raz odwołuje do jego doktryny i wskazań, dając jednoznacznie do zrozumienia, że jest to znaczące źródło życia chrześcijańskiego, z którego obficie należy czerpać. „Prawda Boża - powiedział Ojciec Święty w przemówieniu do Konferencji Episkopatu Polski 8 czerwca 1997 r. w Krakowie - której autentyczne objawienie znajdujemy w Piśmie Świętym i w Tradycji, przemawia również głosem Kościelnego Urzędu Nauczycielskiego, a zwłaszcza nauczaniem Soboru Watykańskiego II”. I dodał: „Aby właściwie śledzić to nauczanie, trzeba koniecznie czerpać wiedzę o nim od znawców różnych dziedzin nauk kościelnych i świeckich, zgłębiając jego treść, zwłaszcza na poziomie Konferencji Biskupów, by z kolei przekazywać je kapłanom i wiernym w formie czystej, zrozumiałej i ułatwiającej rozwiązywanie ich problemów osobistych i społecznych, które pojawiają się w codziennym życiu”.
Nie należy zapominać i o tym, że dawny Ojciec Vaticanum II nie zawahał się sfinalizować posoborowej odnowy prawa kościelnego we właściwym czasie (1983 r.), dokonując jednocześnie reformy prawa kanonizacyjnego (w tymże roku), a nieco później znaczącej reformy Kurii Rzymskiej (1988 r.).
Niezwykle wymownym świadectwem zaangażowania Jana Pawła II w dzieło urzeczywistniania Soboru jest, tak wiele mówiącym o jego stosunku do tej rzeczywistości, następujący fragment dopisany (w dniach 12-18 marca 2000 r.) do jego testamentu z 17 marca 2000 r.: „Stojąc na progu trzeciego tysiąclecia in medio Ecclesiae, pragnę raz jeszcze wyrazić wdzięczność Duchowi Świętemu za wielki dar Soboru Watykańskiego II, którego wraz z całym Kościołem - a w szczególności z całym Episkopatem - czuję się dłużnikiem. Jestem przekonany, że długo jeszcze dane będzie nowym pokoleniom czerpać z tych bogactw, jakimi ten Sobór XX wieku nas obdarował. Jako biskup, który uczestniczył w soborowym wydarzeniu od pierwszego do ostatniego dnia, pragnę powierzyć to wielkie dziedzictwo wszystkim, którzy do jego realizacji są i będą w przyszłości powołani. Sam zaś dziękuję Wiecznemu Pasterzowi za to, że pozwolił mi tej wielkiej sprawie służyć w ciągu wszystkich lat mego pontyfikatu”.

Czy spełnione zadanie?

Zakończony przed czterdziestu laty Sobór Watykański II, niewątpliwe wydarzenie minionego stulecia, zapoczątkował nowy okres w dziejach Kościoła, ubogacając go zarówno pogłębieniem świadomości o nim samym, jak i szerokim nachyleniem ku światu. Mocno osadzony w tradycji, a jednocześnie szeroko otwarty na „nowe”, stworzył niepowtarzalną szansę reformy i odnowy życia kościelnego na wszystkich jego frontach. Stał się siłą napędową w dążeniu do odpowiedniego dostosowania Kościoła i sposobu pełnienia przezeń własnej misji do czasów i warunków współczesnych. Owa renovatio accomodata - idea przewodnia Vaticanum II, wpisana do szesnastu dokumentów soborowych, urosła do rangi podstawowego czynnika w dążeniu do tego, by „sławić” przed światem Kościół „jako chwalebny, nie mający skazy czy zmarszczki, czy czegoś podobnego” (Ef 5, 27).
Wśród doniosłych środków urzeczywistniania odnowy przystosowanej Sobór wskazał instytucję synodów, wyrażając życzenie, by nabrały one „nowej mocy, dzięki czemu można by należycie i skuteczniej zatroszczyć się o wzrost wiary i zachowanie karności w różnych Kościołach, stosownie do okoliczności czasu” (Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus, 36). Trzeba przyznać, że poczynając od zakończenia Soboru, ruch synodalny, oparty na nowym, posoborowym modelu synodu, zdecydowanie bardziej duszpasterskim niż uprzednio, szeroko ogarnął Europę, a potem wszystkie inne kontynenty, na których obecny jest Kościół. Bardzo wcześnie, bo już w 1967 r. (synod włocławski), w nurcie synodalnym znalazł się i Kościół w Polsce. Ponad dwadzieścia zakończonych już synodów diecezjalnych (inne odbywają się), a także synod prowincjalny (krakowski: w latach 1973-83) oraz II Polski Synod Plenarny (w latach 1991-99) to w sumie poważna próba podjęcia głębszej refleksji nad treścią przesłania soborowego, zwłaszcza w aspekcie skonfrontowania z nią istniejącej rzeczywistości duszpasterskiej na wszystkich jej szczeblach: parafialnym, diecezjalnym i ogólnopolskim.
Do dzieła odnowy Kościoła na drodze synodalnej, szczególnie gdy chodzi o Synod Plenarny, nawiązał Papież Jan Paweł II w swoim przemówieniu wygłoszonym podczas Narodowej Pielgrzymki Polaków do Rzymu w Roku Świętym. Stwierdził wówczas, że „zapis” II Polskiego Synodu Plenarnego „nie może pozostać martwą literą, ale musi być podjęty przez wszystkich i realizowany z oddaniem i wytrwałością”.
Nie może ulegać wątpliwości, że synody w Polsce przyswajają sobie nauczanie Soboru Watykańskiego II. Nawiązując szeroko w swoich uchwałach końcowych do programu odnowy soborowej, usiłują wprowadzać do poszczególnych Kościołów partykularnych nie tylko ducha Soboru, lecz także jego wskazania i dyspozycje, skonkretyzowane w KPK z 1983 r. Czy jednak przesłanie soborowe zostało do końca i poprawnie odczytane? Czy wizja Kościoła, jaką zaprezentował Sobór, została wystarczająco upowszechniona? Czy docenia się w praktyce osiągnięcia Vaticanum II w dziedzinie liturgii, ekumenizmu, apostolskiego zaangażowania wiernych świeckich? Czy myśl soborowa wystarczająco inspiruje i angażuje duszpasterzy? Czy tak starannie i efektownie wydawane uchwały synodów (z reguły bardzo obszerne), nasączone nauczaniem Soboru, znajdują codzienną aplikację w życiu wspólnot kościelnych? Czy postanowienia synodów znajdują swój wyraz w praktyce życia codziennego? Czy w ogóle nawiązuje się do nich, nie mówiąc o ich egzekwowaniu? Czy godne uznania zapisy wielu synodów nie pozostają jedynie - by użyć przywołanego wyżej zwrotu Jana Pawła II - „martwą literą”? Czy zainicjowana przez sobór renovatio accomodata jest skutecznie realizowana?
Odpowiedź na te i inne pytania, a w sumie o Sobór Watykański II dziś, wydaje się o tyle ważna, że w myśl przekonania niezmordowanego rzecznika soborowej odnowy Kościoła - Jana Pawła II, Sobór naszych czasów jest nie tylko wielkim darem, lecz także poważnym zadaniem. Jeśli bowiem Ojciec Święty uznał, że II Polski Synod Plenarny, służący recepcji Vaticanum II, jest wyzwaniem na „teraźniejszość i przyszłość”, i że wszystko to, co zostało w nim „spisane”, winno stanowić „program ewangelizacji na trzecie tysiąclecie”, to tym bardziej należy to odnieść do Soboru Watykańskiego II.

Koniec

Dokumenty Soboru Watykańskiego II

KONSTYTUCJE
Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum concilium
Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium
Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei verbum
Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes

DEKRETY
Dekret o środkach społecznego przekazu Inter mirifica
Dekret o katolickich Kościołach Wschodnich Orientalium Ecclesiarum
Dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio
Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus
Dekret o przystosowanej do współczesności odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis
Dekret o formacji kapłańskiej Optatam totius
Dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem
Dekret o misyjnej działalności Kościoła Ad gentes divinitus
Dekret o posłudze i życiu prezbiterów Presbyterorum ordinis

DEKLARACJE
Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis
Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate
Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae

Kalendarium Soboru Watykańskiego II

25 stycznia 1959 r. - Jan XXIII ogłasza wolę zwołania Soboru
25 grudnia 1961 r. - formalne zwołanie Soboru
11 października 1962 r. - inauguracja Soboru przez papieża Jana XXIII
11 października - 8 grudnia 1962 r. - I Sesja Soboru
3 czerwca 1963 r. - umiera Jan XXIII
21 czerwca 1963 r. - kardynałowie wybierają Pawła VI
29 września - 4 grudnia 1963 r. - II Sesja Soboru
4 grudnia 1963 r. - powstają pierwsze trzy dokumenty soborowe
14 września - 21 listopada 1964 r. - III Sesja Soboru
14 września - 8 grudnia 1965 r. - IV Sesja Soboru
7 grudnia 1965 r. - ostatnie cztery dokumenty zyskują akceptację Ojców Soborowych
8 grudnia 1965 r. - zamknięcie Soboru Watykańskiego II przez Pawła VI