WIESŁAWA LEWANDOWSKA: - W ostatnich latach opozycja wytykała polskim służbom specjalnym, zwłaszcza kontrwywiadowczym, że kiepsko wywiązują się ze swych zadań. Aż tu nagle wielki sukces: ujęto dwóch rosyjskich szpiegów! Jak Pan ocenia ten sukces?

PŁK ANDRZEJ KOWALSKI: - Tak naprawdę to nie wiem, co tu oceniać. Nie mamy żadnej informacji potwierdzonej przez czynniki rządowe, nie było konferencji prasowej szefa MSW, konferencji premiera, a wypowiedź prokuratora generalnego trudno uznać za wyczerpującą. Szacunek do społeczeństwa i dobrze rozumiany profesjonalizm nakazuje możliwie wyczerpujące informowanie o tego rodzaju zdarzeniach albo milczenie. Niestety, w naszych służbach obowiązuje źle rozumiany profesjonalizm...

- Co to znaczy?

- Polega on na bezustannym i naprawdę nie zawsze koniecznym chowaniu się za tajemnicą państwową. W ten sposób można łatwo ukryć olbrzymią niekompetencję, braki organizacyjne i wszystko przedstawić jako sukces.

- Eksperci generałowie zachwycali się w mediach sprawnością polskich służb...

- Rzeczywiście, starsi generałowie, jeszcze rodem z PRL-u, zaczęli dziwnie chętnie chwalić tę operację. Wypowiadali się zwłaszcza ci, którzy nigdy nie służyli w kontrwywiadzie. I właśnie ten zjednoczony chór pochlebców wydaje się niepokojący.

- Dlaczego?

- Dlatego, że - moim zdaniem - usiłowano wyolbrzymić rolę zatrzymanych szpiegów. Chyba tylko po to, aby na tym tle promować nie tylko służby, ale także siłę i wiarygodność nowego rządu. Nagle podkręcono antyrosyjskość. I co najdziwniejsze, robią to ci, którzy jeszcze nie tak dawno nie dostrzegali żadnych zagrożeń ze strony Rosji... Taka manipulacja informacją i granie zagrożeniem bezpieczeństwa państwa w celach polityczno-propagandowych może sprowadzić prawdziwe zagrożenie.

- W jaki sposób?

- W taki, że dochodzi do przekierowania uwagi albo wręcz do znieczulenia społeczeństwa. W sytuacji poważnego zagrożenia ze strony rosyjskich służb - z jakim w dzisiejszej Polsce niewątpliwie mamy do czynienia - takie upuszczenie powietrza wentylem bezpieczeństwa wydaje się co najmniej bardzo nieroztropne...

- To znaczy?

- Wśród Polaków od dawna narastało przekonanie, że Rosjanie za dużo w Polsce mogą, że ich polityka w Polsce jest bardzo widoczna, że polityka rządu Tuska - której fundamenty tworzył także minister Sikorski - pozwoliła Rosjanom na zbyt wiele. Przeprowadzenie tej akcji kontrwywiadowczej odbieram więc przede wszystkim jako przekłucie balonu społecznych nastrojów. Moim zdaniem, to bardzo niebezpieczny poziom manipulacji, bo odwracający uwagę od istoty i prawdziwych rozmiarów całego zjawiska.

- Czy potrafiłby Pan dziś określić - posługując się swą wiedzą oraz rachunkiem prawdopodobieństwa - jak wielka i jak poważna jest obecność rosyjskiego wywiadu w Polsce?

- Najłatwiej jest policzyć i zidentyfikować funkcjonariuszy wywiadu na etatach dyplomatycznych; według ostrożnych szacunków może ich być ponad dwudziestu. W ciągu kilkuletniej pracy najlepsi z nich nawiążą kilkaset pożytecznych dla siebie kontaktów. A co ciekawe, to nie oni prowadzą najważniejsze operacje... Trudno powiedzieć, ilu jest tych, którzy działają bez powiązania z ambasadą, w przedstawicielstwach handlowych, firmach, spółkach, którzy pracują jako dziennikarze mediów rosyjskich. Wywiad sowiecki, obecnie rosyjski, to wielka machina, która zasysa informacje niczym mocny odkurzacz - z różnych miejsc, w różny sposób, różnymi ssawkami. Może być dosłownie wszędzie. Są i tacy jego funkcjonariusze, którzy wrośli w życie kraju na tyle, że nie rozpoznajemy w nich kogoś obcego.

- Czyli tzw. nielegałowie, których opisuje Pan w swojej książce pt. „Rosyjski sztylet”. Nielegałowie to specyfika, twór i siła rosyjskiego wywiadu?

- To w sowieckiej Rosji w latach 20. po raz pierwszy na tak dużą skalę zastosowano tę formę wywiadu. Obecnie rosyjscy nielegałowie tworzą na świecie sieć wywiadowczą, głównie na wypadek wojny lub zamrożenia stosunków międzypaństwowych; wtedy są aktywowani, przejmują agenturę, zaczynają prowadzić pracę wywiadowczą.

- Czy w Polsce udało się kiedyś namierzyć nielegałów? Czy w ogóle polskie służby mogą mieć jakąś wiedzę na ich temat?

- Wiemy na pewno, że nielegałowie w Polsce działali w latach 80. ubiegłego wieku. I właściwie nic więcej nie można na ten temat powiedzieć. To jest ta kartka w księdze historii polskiego kontrwywiadu, na której jest tylko parę zdań, a po jej odwróceniu już nie wiadomo, co dalej...

- Dlaczego?

- Mamy na ten temat tylko jakieś ślady, strzępy informacji w archiwach IPN; to historycy IPN, przegrzebując zasoby, trafiali na podejrzane osoby. Jednak samo stwierdzenie faktu, że nielegałowie byli w latach 80. kierowani do Polski pochodzi z publikacji Wasilija Mitrochina pt. „Archiwum Mitrochina”; padają w niej konkretne pseudonimy.

- Udało się je bliżej zlokalizować?

- Nasi historycy namierzyli w istniejącej dokumentacji kilka osób, które można by było kojarzyć z tymiż nielegałami. Co dalej? To już jest wielkie milczenie...

- Kiedy w naszej najnowszej historii można było zaobserwować największą aktywność sowieckiego wywiadu?

- Mówi się, że w czasie tzw. Wiosny Solidarności, jednak skłaniałbym się raczej do opinii, że wzmożona aktywność sowieckich służb w Polsce trwała nieprzerwanie przez całą pierwszą połowę lat 80. Oczywiście nie mamy żadnych ścisłych danych na ten temat, a jedynie szacunkowe wyliczenia, które wskazują na obecność w tamtym okresie ok. 100 oficerów wywiadu KGB, jak i GRU - ulokowanych w placówkach dyplomatycznych i jednostkach wojskowych.

- W swojej książce pisze Pan, że tamta nadobecność sowieckiego wywiadu pozwala lepiej zrozumieć pookrągłostołową rzeczywistość. To znaczy, że w jakiś bardzo konkretny sposób mógł on wpływać na kształt przyszłości Polski?

- Tak. Wiele wskazuje na to, że w tamtym właśnie czasie sowiecki wywiad chciał i mógł zbudować bardzo silne przyczółki na przyszłość. Wiązałbym tę wzmożoną obecność wywiadowczą z charakterystycznym dla sowieckich służb myśleniem strategicznym.

- Czy sowieckie służby szkicowały przyszłe scenariusze dla Polski?

- Zapewne. Jeżeli sowieccy planiści rozważali pierestrojkę - a na podstawie różnych przesłanek można przyjąć, że decyzja o niej została podjęta już w 1983 r. - to logiczną konsekwencją tego było wysłanie do państw podległych silnych grup wywiadowczych, które przygotują moment i sposób przeobrażenia tak, aby przypadkiem władza nie wymknęła się z rąk tych, którzy powinni ją utrzymać. A że w Polsce Jaruzelski i Kiszczak nie byli ludźmi, którzy działali obok sowieckiego systemu komunistycznego, lecz byli z nim organicznie związani, to nie tylko sami utrzymali się przy władzy, ale nie ma najmniejszej wątpliwości, że wszystko, co zaproponowali - cały schemat przeobrażenia, także ludzi, których lansowali - musiało być w jakiś sposób dozorowane przez ZSRS. A Sowiety miały wtedy nie tylko miliony ludzi pod bronią - czym mogły straszyć - ale także ponadpięćsettysięczną armię służb specjalnych. Mogły więc całkiem spokojnie zrealizować scenariusz przeobrażeń z minimalizacją strat własnych.

- I uważa Pan, że ówczesne działania sowieckiego wywiadu miały naprawdę istotny wpływ na mechanizmy zmian, które miały w Polsce nastąpić?

- Taka jest logika imperium. Wzmożona obecność wywiadu dawała możliwość czuwania nad tym, by wszystko przebiegało zgodnie z myślą strategiczną sowieckich planistów. Nie sugeruję tu oczywiście, że Okrągły Stół to dzieło KGB! Ale sowieckie służby musiały mieć wpływ na różnego rodzaju strategie, które pojawiły się w działaniach polskich elit, także potem, w latach 90.

- Czy można wysnuć wniosek, że to, co zostało przygotowane przez sowieckie służby w latach 80., także dziś daje o sobie znać?

- Nie mam najmniejszej wątpliwości. Świadczy o tym choćby obecna słabość polskich służb, podczas gdy rosyjskie są niezwykle sprawne... Sowieci dobrze wiedzieli, jak pracować w Polsce w latach 80., a potem w latach 90., kiedy to wciąż mieli bardzo duże oparcie w ludziach wspierających ich od dawna, dobrze też wiedzą, jak pracować teraz, w warunkach kapitalizmu i społeczeństwa otwartego.

- Wpływanie na świadomość społeczeństwa i dezinformacja to dziś często stosowane metody pracy rosyjskiego wywiadu?

- Ta metoda pracy jest szczególnie wydajna, a rosyjskie służby specjalne stosują ją od dziesiątków lat. Pierwsza potężna operacja dezinformacyjna sowieckich służb została przeprowadzona w latach nowej ekonomicznej polityki Lenina, czyli w latach 20. Wtedy to powstał projekt oszukania Zachodu. Obecnie jest dużo prościej: oficerowie wywiadu otrzymują zestaw określonych tez do rozpropagowania, np. przez Internet. W ten sposób obce służby ingerują w wytwarzane przez rządy i społeczeństwa warstwy informacyjne. Chodzi o to, żeby je zaburzać, modyfikować. Głębszym poziomem tego typu działań jest tworzenie tzw. agentury wpływu.

- Jak silne, Pana zdaniem, jest jej obecne działanie w Polsce?

- Z pewnością poprzez media tzw. agenci wpływu dość skutecznie nadają ton pewnym interpretacjom zdarzeń politycznych. Nietrudno sobie wyobrazić, że w Polsce istnieje niejedno bardzo wpływowe środowisko, sterowane (świadomie lub nieświadomie) przez jedną bądź więcej osób, które jest w stanie modelować opinię społeczną. W medialnej wiosce wystarczy, że jeden człowiek „z nazwiskiem” coś gdzieś powie, by uległo to zwielokrotnieniu, by odłożyło się w masowej wyobraźni. Powstaje rzeczywistość oderwana od rzeczywistości. Niestety, zbyt często, z premedytacją kształtowane są postawy niekorzystne dla Polski.

- Na przykład?

- Na przykład takie, że społeczeństwo zaczyna myśleć w kategoriach „nie chce mi się wysilać”, „nie warto walczyć za Polskę” albo że „NATO nas zdradza”, albo też uznaje, iż rozmawianie o polityce nie należy do dobrego tonu...

- W ostatnim czasie szczególnie wielki zamęt powstał wokół NATO. Uważa Pan, że w dużej mierze stało się to za sprawą rosyjskiej agentury wpływu?

- Tak sądzę. Uważam, że nieustająco trwa w tej sprawie gigantyczna rosyjska operacja dezinformacyjna. NATO zostało uczynione przez media w Polsce podmiotem, który ma nas bezwzględnie obronić. Tymczasem w podpisanym przez Polskę traktacie wyraźnie czytamy, że najpierw trzeba mieć własne możliwości obrony, żeby być partnerem w ramach tegoż Paktu. Gdybyśmy przeanalizowali sposób oddziaływania mediów na polskie społeczeństwo w tej tylko sprawie, to z pewnością zidentyfikowalibyśmy działania agentury wpływu.

- Bez przesady można powiedzieć, że rosyjski wywiad należy dziś do najskuteczniejszych w świecie i wszędzie mierzy wysoko. W Rosji w końcu sam sięgnął po najwyższą władzę. Jest teraz potężny jak nigdy dotąd?

- Bez wątpienia, bo nie ma nad nim kontroli politycznej. W okresie zimnej wojny cała sowiecka potęga opierała się na trzech filarach: partii, armii i służbach specjalnych. Po dojściu do władzy ekipy Putina przez chwilę w tej triadzie był biznes. Obecnie jest tylko armia i dawne KGB, czyli siła z siłą. Tak naprawdę mamy do czynienia z czymś wprost niewyobrażalnym. Zachód tego zjawiska nie pojmuje.

* * *

Płk Andrzej Kowalski
Przez ponad 15 lat służył w kontrwywiadzie (Urząd Ochrony Państwa, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego). W latach 2006-07 uczestniczył w likwidacji WSI i tworzeniu nowej służby SKW (był m.in. zastępcą szefa i p.o. szefa SKW). Autor książki „Rosyjski sztylet”, analizującej cele, metody i osiągnięcia sowieckiego i rosyjskiego wywiadu.