W „Rocznikach” Jana Długosza pod rokiem 1397 znajdujemy pierwsze, niezbyt pochlebne, wzmianki dotyczące Tatarów. Sama nazwa etniczna wywodzi się od chińskiego „ta-ta” i pogardliwie określa barbarzyńców, którzy napadali na państwo chińskie. To przeciwko nim Chińczycy wznieśli Wielki Mur Chiński.

Od Grunwaldu po Krym

Franciszkańskie kroniki datują początki osadnictwa tatarskiego w Wielkim Księstwie Litewskim na początek XIV wieku. W zamian za służbę wojskową korzystali oni z przywileju wyznawania własnej religii i otrzymywali nadania ziemskie. Wierni Rzeczypospolitej Tatarzy przelewali krew w bitwach z Krzyżakami, np. pod Grunwaldem, i ze Szwedami podczas potopu. Jedynym wyłomem w tej wierności, wynikającym z niewypłacania żołdu i przybycia awanturniczych zbiegów z Krymu, był tzw. bunt Lipków (1671-72). W 1677 r. potwierdzono przywileje tatarskie, gdy kilkutysięczna grupa powróciła na polską służbę po amnestii i rokowaniach polsko-tureckich w Żurawnie (1676). Bitne oddziały tatarskich muzułmanów walczyły po polskiej stronie w konfederacji barskiej (1768-72), wojnie polsko-rosyjskiej (1792), insurekcji kościuszkowskiej (1794), powstaniu listopadowym (1831-32), powstaniu styczniowym (1863-64), wojnie polsko-bolszewickiej (1919-20) i kampanii wrześniowej 1939 r. (np. szlak bojowy Szwadronu Tatarskiego 13. Pułku Ułanów Wileńskich rozpoczął się pod Piotrkowem, a zakończył pod Suchowolą na Lubelszczyźnie). Polski Tatar gen. Maciej Sulkiewicz został pierwszym premierem rządu i ministrem spraw zagranicznych Republiki Krymskiej, której niepodległość ogłoszono w 1918 r. Bohaterem narodowym polskich Tatarów jest Aleksander Sulkiewicz, żołnierz I Brygady Legionów, współorganizator ucieczki Józefa Piłsudskiego ze szpitala w Petersburgu.

Postaci i ślady

W historii I RP znamy muzułmanów Polaków, takich jak: Joachim Strasz (Ibrahim bej, XVI wiek, naczelny tłumacz Wysokiej Porty), znana z korespondencji z królową Boną Roksolana (Hürrem, ok. 1505-58) i wielu tzw. poturczeńców, którzy m.in. pomagali w wykupie chrześcijan z jasyru; Wojciech A. Bobowski (Ali Ufki, 1610-75 – dyplomata, lingwista, etnolog i malarz), gen. Józef Bem (Murad Pasza, 1794-1850) i kilkuset „polskich buntowników”, którzy przyjęli islam, aby jako legalni obywatele Turcji uniknąć wydania w ręce Austrii i Rosji; Michał Czajkowski (Mehmed Sadyk Pasza, 1804-86), gubernator wojenny Bukaresztu w 1854 r., dowódca – w dużym procencie polskiego – pułku Kozaków otomańskich, na których sztandarze były biały orzeł i muzułmański półksiężyc, oraz Antoni Iliński (Iskander Pasza), Konstanty Borzęcki (Mustafa Dżelaleddin) i Leopold Weiss (Muhammad Asad). Na przełomie XIX i XX wieku największe skupiska ludności tatarskiej znajdowały się na Litwie i Białorusi, mniejsze natomiast na Podlasiu i Suwalszczyźnie oraz na Podolu i Wołyniu. Oblicza się, że muzułmanie tatarscy tworzyli ok. 10-tysieczną diasporę w 1887 r. na ziemiach włączonych po 1918 r. do II RP. Do dzisiaj śladami ich osadnictwa są Bohoniki, Kruszyniany, Studzianka i Lebiedziew.

Walczyli do końca

Rozkazem nr 41 Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z 25 stycznia 1919 r. wskrzeszono Oddział Jazdy Tatarskiej, który wezwano do obrony granicy wschodniej. Stosowną odezwę wydał Komitet Obrony Kresów z Władysławem Raczkiewiczem. Czytamy w niej m.in.: „Do wszystkich wyznawców Koranu! Wiele upłynęło wieków, odkąd prześwietna Rzeczpospolita Polska, przytuliwszy Was do łona, nadając Wam ziemię i szlachectwo, zapewniając wolność wyznania i pełnię praw obywatelskich, stała się dla Was drugą Ojczyzną. Odpłacaliście się Jej za to szczerą miłością i wierną służbą. Wasze pułki tatarskie zawsze pierwszymi były w boju, ostatnimi w odwrocie. Dziś, kiedy Ojczyzna ponownie znalazła się w niebezpieczeństwie, do Was się zwracamy, ufni w męstwo Wasze. Wszyscy wyznawcy Proroka pod broń! Niech Bóg błogosławi poczynania Wasze!”. Jako ostatni złożyli broń po walce z bolszewikami żołnierze Ochotniczej Sprzymierzonej Armii gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza. W przypartej do Prypeci pod Mozyrzem armii paręsetosobową grupę stanowili wyznawcy islamu (Czeczeńcy, Azerowie i Tatarzy z atamanem Iskrą-Łochwickim). Podczas odwrotu w listopadzie 1920 r. wielu potopiło się w pokrytej cienkim lodem Prypeci, a Polska związana traktatem ryskim nie przyszła im ze skuteczną pomocą.

Polscy Tatarzy i wszyscy muzułmanie należący do Muzułmańskiego Związku Religijnego (istnieje od 1925 r.) są sunnitami. Oprócz MZR działają w Polsce: Liga Muzułmańska, Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej, Stowarzyszenie Studentów Muzułmańskich, Związek Tatarów RP i kontrowersyjna „Ahmadiyya”. Wydawane są Rocznik Muzułmański, czasopismo „AS-SALAM” i inne. Ukazują się publikacje imama Mahmuda Taha (Żuka), imama Rafała Bergera z Bydgoszczy, dr. Tomasza Stefaniuka z Lublina oraz imama Ali Abi Issy, który jest dyrektorem Muzułmańskiego Centrum Kulturalno-Oświatowego we Wrocławiu, znanego z międzynarodowych konwencji na rzecz dialogu międzyreligijnego, z których publikacji korzystałem w niniejszym artykule.