Gdy nazizm kusił, nie tylko w Niemczech, hasłem rewolucji narodowej i kultem rasy, a komunizm zwodził masy nadzieją na sprawiedliwy świat równości, papież Pius XI w sposób jednoznaczny potępił nazizm i komunizm, ostrzegając tym samym ludzkość przed totalitarnymi ideologiami.

Pogański nazizm

Wiedzę na temat nazizmu Pius XI czerpał z doświadczeń sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej kard. Eugenia Pacellego , który w latach 1917-29 pełnił w Niemczech funkcję nuncjusza apostolskiego. Argumentów przeciwko nazizmowi dostarczała papieżowi także praktyka łamania przez hitlerowców podpisanego w 1933 r. konkordatu, oprotestowana licznymi monitami niemieckiego episkopatu.

W połowie marca 1937 r. ukazała się pierwsza antytotalitarna encyklika Piusa XI Mit brennender Sorge (Z palącą troską), która dotyczyła położenia Kościoła katolickiego w Niemczech. Autor nie ograniczył się do wyliczenia przykładów łamania konkordatu, czego skutek określał jako „udręczenie Kościoła” oraz „wzmagające się uciemiężenie katolików”, ale przyjrzał się również filozoficznym, ideowym i światopoglądowym fundamentom nazizmu. Dostrzegał w nim antychrześcijańskie elementy, tkwiące w pogaństwie. Dowodził: „Kto (...) utożsamia Boga ze światem, kto czyni z Boga coś ziemskiego, a ze świata coś boskiego, nie należy do wierzących w Boga. (...) Kto idąc za wierzeniami starogermańsko-przedchrześcijańskimi, na miejsce Boga osobowego stawia różne nieosobowe fatum, ten przeczy mądrości Bożej i Opatrzności”. Kolejny zarzut godził w narzuconą przez nazizm hierarchię wartości, absolutyzującą wartości doczesne, w tym kult władzy: „Kto wynosi ponad skalę wartości ziemskie,rasę albo naród, albo państwo, albo ustrój państwa, przedstawicieli władzy państwowej albo inne podstawowe wartości ludzkiej społeczności, które w porządku doczesnym zajmują istotne i czcigodne miejsce, i czyni z nich najwyższą normę wszelkich wartości, także religijnych, i oddaje się im bałwochwalczo, ten przewraca i fałszuje porządek rzeczy stworzony i ustanowiony przez Boga-Człowieka i daleki jest od prawdziwej wiary w Boga i od światopoglądu odpowiadającego takiej wierze”. W świetle papieskiej krytyki wszelkie pozory odwoływania się do chrześcijaństwa przez nazistów zostały obnażone jako manipulacja i hipokryzja. Pius XI ostrzegał wiernych: „Tysiące języków głosi wam dzisiaj ewangelię, która nie jest objawiona przez Ojca niebieskiego. Tysiące piór stoi na usługach pozornego chrześcijaństwa, które nie jest chrześcijaństwem Chrystusa. Prasa i radio zasypują was codziennie wytworami o treści wrogiej Kościołowi i wierze i atakują bezceremonialnie i bez żadnych skrupułów wszystko, co dla was musi być wzniosłe i święte”. Ojciec Święty potępił także kult Hitlera: „Kto (...) odważa się kogokolwiek ze śmiertelników, choćby to nawet był największy człowiek wszystkich czasów, postawić obok Chrystusa lub nawet ponad Nim i przeciwko Niemu, ten (...) jest obłąkanym prorokiem głoszącym urojenia”. Proroczo zabrzmiały słowa papieża, że „za gorzkie owoce grzechu będą musiały zapłacić przyszłe pokolenia”.

Odczytanie encykliki w kościołach niemieckich (21 marca 1937 r.) zostało potraktowane przez ministra Rzeszy Josepha Goebbelsa jako „prowokacja”, a encyklikę nazwano aktem zdrady państwa. Posypały się represje wobec drukarzy i osób rozpowszechniających papieski dokument. Goebbels nie przebierał w słowach: „Hitler zamierza dobrać się do Watykanu”. Obiecywał, że „klechy nie doceniają cierpliwości i łagodności” i teraz „poznają naszą surowość, twardość i nieubłaganie”. Zaczęła się kampania oszczerstw przeciw duchownym, w ramach której nagłaśniano szczególnie przypadki przestępstw na tle seksualnym. Organizowano wiece potępiające „skandale kaznodziejów moralności”. W szkołach w miejscach po zdjętych krzyżach znalazły się portrety Hitlera.

Bezbożny komunizm

Parę dni po opublikowaniu encykliki potępiającej nazizm ukazała się encyklika Divini Redemptoris, poświęcona komunizmowi. Jej nazwa: „O bezbożnym komunizmie” oddaje zasadnicze przesłanie dokumentu.

Stosunek papieża do komunizmu wiąże się z jego bezpośrednim doświadczeniem z czasów, gdy był nuncjuszem apostolskim w Polsce zaatakowanej przez bolszewików w 1920 r. Wtedy jako jedyny przedstawiciel dyplomatyczny nie opuścił Warszawy. Geneza encykliki wiąże się także z obserwowanym od wielu lat skrajnie agresywnym stosunkiem komunistów do religii, widocznym zwłaszcza w ZSRR czy w Hiszpanii. W czasie wojny domowej lewica hiszpańska, wsparta przez międzynarodowe brygady komunistów, wyjątkowo brutalnie prześladowała duchowieństwo, zakonnice, a nawet zwykłych wiernych. Dodatkowym impulsem była obserwowana od lat przez papieża kampania lewicowych mediów, sterowana w dużej mierze przez Moskwę. Mamiono w niej ludzi iluzją sowieckiego raju, a przemilczano masowe zbrodnie popełniane w tym kraju. Papież nazwał tę propagandę „niecną (...) jakiej świat zapewne dotąd nie widział”. Piętnował także „sprzysiężenie milczenia” świata wobec zbrodni komunizmu, co „potężnie przyczynia się” do jego rozprzestrzeniania na całym świecie.

Encyklika zawierała przede wszystkim krytykę ideologii komunistycznej. Nazywała jej zasady nie tylko „fałszywymi”, ale i „szatańską zarazą”, która zagraża cywilizacji chrześcijańskiej. Dokument wylicza liczne błędy doktryny i demaskuje prawdziwe cele komunizmu, który w „wyniku ślepej ewolucji” dąży do „ludzkości bez Boga”. Ostateczna konkluzja sugeruje, że doktryna ta traktowana jest przez „bolszewicki i bezbożny komunizm” jako „nowa Ewangelia (...) orędzie zbawienia i odkupienia ludzkości”. Pius XI przestrzegał że jest to system pełen błędów, „sprzeciwiający się zarówno objawieniu, jak i zdrowemu rozsądkowi, niszczący wszelki ład społeczny i podważający jego fundamenty, zacierający prawdziwe pochodzenie natury ludzkiej, jej godność i wolność”. Papież wskazywał także „smutne następstwa” komunizmu w krajach, w których doszedł on do władzy. Dążono tam do „doszczętnego zniszczenia podstaw religii i cywilizacji chrześcijańskiej”. „Naturalnym owocem tego systemu jest walka przeciw wszystkiemu, co Boże” – napisał papież.

Przez niemal równoczesne wydanie dwóch encyklik Pius XI wyraził przekonanie, które dla wielu ówczesnych intelektualistów nie było takie oczywiste. Przekonywał, że zarówno „materialistyczny ateizm czerwonej międzynarodówki”, jak i „brunatny nazizm” są jednakowo groźne dla świata, gdyż „współdziałają w ścisłym przymierzu na rzecz systematycznego zniszczenia europejskiej cywilizacji chrześcijańskiej”. Z perspektywy paktu Ribbentrop-Mołotow i wywołanej przez ZSRR i III Rzeszę wojny słowa te brzmią jak proroctwo, a przecież wypowiedziane zostały w 1937 r.

Kościół, który nie milczy

Niestety, przenikliwa i krytyczna refleksja Piusa XI na temat nazizmu i komunizmu nie zahamowała szaleństwa, któremu uległy miliony ludzi, w tym także wielu katolików. Mimo to nauczanie papieża pozostaje odważnym głosem sprzeciwu wobec iluzji lepszego świata budowanego bez Boga. Encykliki te są, zwłaszcza dzisiaj, ważnym świadectwem Kościoła, który idąc w poprzek modnym prądom, nie zamierza się do nich dopasować, nie milczy w obliczu zła, ale nazywa rzeczy po imieniu i jest gotowy za to płacić wysoką cenę.