Za sprawą rodu książąt Czartoryskich niewielka osada handlowo-rybacka stała się na przełomie XVIII i XIX w. ważnym ośrodkiem życia politycznego i kulturalnego kraju. Właśnie tu powstało pierwsze w Polsce muzeum, w którym w czasach zaborów można było podziwiać pamiątki narodowe, jak i najcenniejsze dzieła sztuki, w tym obrazy Leonarda da Vinci, Rembrandta i Rafaela Santi.

Złoty wiek

Pod koniec XVII w. na stromej nadwiślańskiej skarpie wyrósł zamek, zbudowany przez marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Zaprojektował go ceniony architekt Tylman z Gameren. Dobra zostały splądrowane w czasach wojny północnej przez szwedzkie wojska Karola XII. Odbudowy osady pałacowej podjęła się Elżbieta Sieniawska i jej córka Zofia, żona Augusta Czartoryskiego. Ród Czartoryskich odmienił Puławy, nadając im charakter europejskiego ośrodka kultury. Nastał złoty wiek dla miasta, które jak magnes przyciągało wybitnych twórców i polityków. Nadwiślańskimi uliczkami spacerowali m.in. Franciszek Zabłocki, Grzegorz Piramowicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz i Jan Paweł Woronicz.

W historię miasta szczególnie mocno wpisali się Izabela i Adam (syn Augusta) Czartoryscy. Gdy rosyjskie wojska carycy Katarzyny II spustoszyły Puławy za sprzyjanie powstaniu Tadeusza Kościuszki, księżna Izabela podjęła decyzję o odbudowie majątku. Prace powierzyła architektowi Chrystianowi Piotrowi Aignerowi. W rozległym parku powstały wówczas Dom Gotycki, świątynia Sybilli, Brama Rzymska oraz kaplica wzorowana na rzymskim Panteonie. Niestety, po upadku powstania listopadowego dobra zostały skonfiskowane przez rząd carski, a Puławy na kilka dziesięcioleci stały się Nową Aleksandrią. W książęcych pałacach powołano Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, który pod nazwą Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa istnieje do dziś. Zapewne zaborcy nie sądzili, że z czasem Puławy staną się ważnym ośrodkiem badawczo-naukowym.

Sybilla i Domek Gotycki

Wędrówkę po Puławach warto rozpocząć od Muzeum Czartoryskich, które kontynuuje tradycje pierwszego polskiego muzeum, założonego przez księżną Izabelę w 1801 r. Dziś w pałacowych wnętrzach prezentowane są eksponaty pochodzące z kolekcji księżnej oraz jej wnuka Władysława, który nabywał dzieła sztuki w Paryżu. Uwagę zwracają piękne sale: kamienna, gotycka i rycerska oraz zabytkowa klatka schodowa. Podziwiać w nich można obrazy, militaria, rzemiosło artystyczne i pamiątki o charakterze historyczno-sentymentalnym.

Pierwotna kolekcja prezentowana była w dwóch budynkach, wzniesionych na terenie rozległego parku. Świątynia Sybilli, nazywana też świątynią pamięci, to dziś najważniejszy obiekt historyczny w mieście. Została zbudowana na wzór świątyni Westy w Tivoli k. Rzymu. Otoczona korynckimi kolumnami rotunda była przeznaczona na miejsce przechowywania pamiątek narodowych. Nad wejściem znajduje się wymowny napis: „Przeszłość - przyszłości”. Czartoryska kierowała się patriotyczną myślą: „Ojczyzno, nie mogłam cię obronić, niechaj cię przynajmniej uwiecznię”. Podstawowym zadaniem pierwszego muzeum było pielęgnowanie wiedzy o dawnej świetności Rzeczpospolitej, dlatego wśród eksponatów były klejnoty królów polskich, broń bohaterów narodowych czy trofea ze zwycięskich bitew. Drugim obiektem na terenie parku jest Dom Gotycki z 1809 r. Budowla o nieregularnym kształcie, z wkomponowanymi fragmentami architektonicznymi zamków, pałaców i kościołów, to niegdyś miejsce prezentowania kolekcji sztuki europejskiej. 200 lat temu wśród niemal 1500 eksponatów znajdowała się „Dama z łasiczką” Leonarda da Vinci i „Miłosierny Samarytanin” Rembrandta.

Spacer po rozległych ogrodach księżnej Izabeli, gdzie wśród zieleni kryją się altany, domki, rzeźby, sarkofagi i groty, warto zakończyć w kościele pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Ta pałacowa kaplica, zbudowana w 1803 r. przez Aignera, od 1919 r. jest siedzibą parafii. Budowlę, wzorowaną na rzymskim Panteonie, ozdabiają kolumny korynckie i jońskie. Wnętrze kryje kopię „Madonny” Rafaela.

Ogród biblijny

Będąc w Puławach warto odwiedzić jeden z najmłodszych ogrodów. Przy parafii pw. Miłosierdzia Bożego powstał ogród biblijny. Wśród tysięcy roślin, tych wymienionych na kartach Biblii, jak i ich zamienników zdolnych rosnąć w naszym klimacie, osadzone są sceny ze Starego i Nowego Testamentu. Ścieżki ukryte wśród kolorowych rabatek i zielonych dywanów prowadzą przez najważniejsze wydarzenia z historii zbawiania, od stworzenia świata, przez potop i wędrówkę Izraelitów do Ziemi Obiecanej, po Golgotę, pusty grób Jezusa i zesłanie Ducha Świętego. Mówią o tym rzeźby i symbole, a także tablice edukacyjne z opisem scen biblijnych i roślin, które informują i uzupełniają wiedzę religijną i przyrodniczą. To miejsce skłania do modlitwy i refleksji, jest także ciekawą propozycją na krótki, rodzinny spacer.

Miasto Brata Alberta

Wśród ważnych postaci związanych z nadwiślańskim miastem warto wspomnieć Adama Chmielowskiego, który w latach 1862-63 uczył się Instytucie Politechnicznym i Rolniczo-Leśnym w Puławach. Tu włączył się w działalność konspiracyjną i wraz z wybuchem postania styczniowego stanął w pierwszych szeregach, by walczyć o wolność ojczyzny. Śladów wybitego artysty i gorącego patrioty, szarego brata bez reszty oddanego ubogim, który przykładem własnego życia uczył, że „trzeba być dobrym jak chleb, z którego każdy może ukroić kęs i nakarmić się, jeżeli jest głodny” można szukać w dzisiejszych Puławach. Od 1999 r. Brat Albert jest patronem miasta, w którym ma swoją ulicę i parafię, a także schronisko dla bezdomnych mężczyzn, które stanowi kontynuację jego najważniejszego dzieła miłosierdzia. Liczne konkursy dla dzieci i młodzieży, organizowane przez instytucje oświatowe, utrwalają w młodym pokoleniu ideały głoszone przez jedynego świętego, związanego z Puławami. Pomnik znajdujący się przy kościele Brata Alberta ukazuje patrona z przełamanym bochnem chleba, dzielonym z ubogim dzieckiem.