Diecezja tarnowska powstała z woli cesarza Józefa II w 1783 r. Był to trudny czas, gdy w całej monarchii Habsburgów postępowała centralizacja państwa. Biurokracja józefińska kontrolowała wszystkie instytucje, w tym również Kościół katolicki. Józef II rościł sobie prawo do wpływania na życie Kościoła. Wydawał dekrety, które nakazywały kasaty klasztorów kontemplacyjnych, skasowano jezuitów,a ich kolegia przekształcono na uniwersytety.

Kolejnym celem były seminaria diecezjalne i zakonne. Wszystkie zostały zamknięte a w ich miejsce powołano do życia seminaria generalne, w których obowiązywał józefiński program nauczania i wychowania. Seminaria te były uzależnione od państwa również ekonomicznie, gdyż podlegały pod fundusz religijny kontrolowany przez urzędników gubernium lwowskiego. Taka sytuacja była sprzeczna z postanowieniami świętego Soboru Trydenckiego, który nakazywał tworzenie nowych seminariów podlegających wolnej władzy biskupa, a nie skrępowanych przez władzę świecką. Wyniki lwowskiego seminarium były bardzo mizerne. Na przestrzeni 7 lat wychowano tam zaledwie 29 kapłanów dla całej Galicji.

W 1801 r. Nadworna kancelaria w Wiedniu na mocy dekretu cesarskiego podejmuje decyzję o kasacji młodej diecezji tarnowskiej z przyczyn ekonomicznych. Na terenie skasowanej diecezji utworzono Wikariat starosądecki, jednak nie było to optymalne rozwiązanie. Przede wszystkim z każdym rokiem funkcjonowania Wikariatu starosądeckiego coraz bardziej doskwierał brak odpowiedniej liczby duszpasterzy. Po zakończeniu Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r., ziemię na wschód od Wisły, które były głównym elementem diecezji tarnowskiej, ponownie odłączyły się od Krakowa. Był to dogodny moment, aby teoretyczne plany wskrzeszenia diecezji tarnowskiej wcielić w życie.

Studium teologiczne pastoralistów w Bochni.

20 IX 1821 r. przyszła długo oczekiwana decyzja z Rzymu. Papież Pius VII bullą Studium paterni affectus utworzył diecezje tyniecką (tarnowską) obejmującą prawie w całości tereny skasowanej diecezji tarnowskiej. Bardzo ważny był szósty paragraf owej bulli, gdyż nakazywał on przyszłemu biskupowi tynieckiemu zorganizowanie seminarium diecezjalnego w obrębie zabudowań poklasztornych w Tyńcu. Biskup miał być suwerennym zwierzchnikiem seminarium, jednak sprawę wyposażenia i utrzymania zlecił papież cesarzowi Franciszkowi I.

Biskupem diecezji tynieckiej został Grzegorz Tomasz Ziegler na mocy bulli Apostolatus Officium z 25 IV 1822 r. Biskup Ziegler wybrał na swoją tymczasową rezydencję królewskie miasto Bochnię. Tam również w latach 1822-1826 działało Studium teologiczne pastoralistów, które było pierwszym zalążkiem w pełni zorganizowanego seminarium duchownego w Tarnowie. Pierwszym rektorem został ks. Andrzej Rainer. Biskup Ziegler poznał ks. Rainera na uniwersytecie wiedeńskim im. Rainer był adiunktem prof. Zieglera. Ta znajomość miała zapewne wpływ na powierzenie ks. Andrzejowi zorganizowania seminarium pastoralistów w Bochni i czuwanie nad ich wzrostem duchowym i intelektualnym. Tytuł rektora i dyrektora studium przysługiwał biskupowi dlatego ks. Rainer tytułował się wicerektorem. Oprócz obowiązków rektora podjął także pracę wykładowcy teologii pastoralnej.

W listopadzie 1826 roku biskup przeniósł się z Bochni do Tarnowa nie czekając na wykończenie swego pałacu, katedry i wybudowania seminarium, gdyż procedura administracyjna w załatwianiu tej sprawy była zbyt powolna. Biskupowi Zieglerowi zależało na czasie, gdyż już spodziewał się nominacji na biskupstwo linckie w Austrii, którą otrzymał w 1827 roku (13 IV - cesarz, 23 VI – papież). Ważnym motywem był również problem zakwaterowania alumnów w Tarnowie. Miejscem tymczasowym został klasztor oo. Bernardynów. Z każdym rokiem miejsca w klasztorze zaczynało brakować.

Nowy gmach seminaryjny w Tarnowie.

Następca biskupa Zieglera, pochodzący z Czech biskup Pisztek kontynuował pracę związane z budową nowego gmachu seminaryjnego. W tym czasie delegacja mieszkańców miasta Tarnowa przekazała pod budowę seminarium duchownego działkę o wielkości 6 morgów z folwarków Podwale i Dyksonówka. Na tym terenie 8 września 1835 roku dokonano poświęcenia kamienia węgielnego. Pracę budowlane nabrały szybkiego tempa za rządów kolejnego biskupa tarnowskiego Franciszka Abgaro Zachariasiewicza, oraz rektorstwa księdza Michała Króla. Biskup Zachariasiewicz otworzył w 1837 roku Studium filozoficzne, które umieszczono na parterze nowo wybudowanego seminarium. Dyrektorem tego studium był ksiądz Antoni Gałecki. Studium obejmowało 82 uczniów z pierwszego roku, gdyż drugiego roku jeszcze nie otwierano. W uroczystości otwarcia studium brali udział również wszyscy uczniowie siedmioklasowego gimnazjum tarnowskiego. 6 VI 1838 roku dekret władz austriackich zezwolił na otwarcie w Tarnowie w pełni zorganizowanego Seminarium Duchownego wraz z diecezjalnym Naukowym Instytutem Teologicznym. Warto zauważyć, że nie był to tylko kolejny etap seminarium pastoralistów, lecz coś zupełnie nowego. Diecezja tarnowska po wielu latach starań i zabiegów mogła wreszcie otworzyć własny ośrodek formacji intelektualnej i duchowej dla nowych pokoleń kapłanów diecezjalnych.

26 VI 1838 roku rozesłano radosną wiadomość do wszystkich alumnów z diecezji tarnowskiej studiujących poza granicami diecezji, oraz do wszystkich dziekanów, w której Konsystorz zawiadamiał, że od dnia 1 IX 1838 roku rozpoczyna swą działalność Seminarium Duchowne, oraz Naukowy Instytut Teologiczny. Pod koniec sierpnia biskup Franciszek Zachariasiewicz podpisał dekrety nominacyjne przełożonych seminaryjnych. Po wielu latach oczekiwania nadszedł dzień 1 IX 1838 roku, w którym ksiądz rektor Michał Król dokonał uroczystego otwarcia Seminarium Duchownego, oraz Naukowego Instytutu Teologicznego w Tarnowie. W inauguracji udział wzięli: biskup Zachariasiewicz, który odprawił w katedrze uroczysta Mszę święta, kapituła katedralna, kolegium profesorskie i przełożeni. Nie zabrakło przede wszystkim 103 alumnów – studentów teologii (73) i filozofii (30). Zgromadzili się również studenci filozofii spoza seminarium (około 100), oraz ponad 200 gimnazjalistów.

Nowy gmach seminaryjny miał imponujący wygląd i na trwałe stał się ozdobą miasta. Zajmował obszar 2000 m². Zbudowany był w kształcie litery „E”, frontem na południowy wschód, posiadał dwa piętra z ostrym dachem, bez poddasza. W środku budynku była brama główna prowadząca na przestrzał na podwórze seminaryjne i dalej do ogrodu. W holu bramy głównej po prawej stronie przy wejściu umieszczono marmurową tablice, która upamiętniała założenie seminarium i jego fundatora cesarza Ferdynanda I. Na frontonie gmachu umieszczono napis: Ferdinandus I religioni et litteris. Tablica została usunięta już w latach międzywojennych, a napis uległ zmianie. Pozostawiono jedynie słowa: Religioni et litteris. Miały one wskazywać cel, jakiemu służył gmach.

Nowe Seminarium Duchowne i Instytut Teologiczny były owocem pracy biskupa Franciszka Zachariasiewicza, oraz księdza rektora Michała Króla. Można uznać te dwie postacie za filary tych obydwu instytucji. O ile rok 1821 jest symboliczną datą początków seminarium tarnowskiego, to już data 1 IX 1838 jest wydarzeniem, które pozostawiło po sobie materialny znak w postaci pięknego nowego gmachu, który po dziś dzień jest miejscem wzrastania nowych powołań. Od roku 1838 Alma Mater Tarnoviensis rozwinęła swe skrzydła na dobre.

Bibliografia

Ks. R. Banach, Początki Seminarium Duchownego w Tarnowie, maszynopis, Lublin 1971 r.; Ks. R. Banach Seminarium Duchowne w Tarnowie 1838-1921, maszynopis, Lublin 1985 r.; Ks. R. Banach, Początki Seminarium Duchownego w Tarnowie, w: Księga Pamiątkowa Jubileuszu Seminarium duchownego w Tarnowie 1821-1971, Tarnów 1972 r.; Ks. B. Kumor, Diecezja tarnowska. Dzieje ustroju i organizacji 1786-1985, Kraków 1985 r.; Ks. B. Kumor, Dzieje polityczno – geograficzne diecezji tarnowskiej, Lublin 1958 r.;

Ks. B. Kumor, Seminarium Duchowne w Tarnowie 1838-1958, w Currenda, rok 109, Tarnów 1959 r.; Ks. A. Nowak, Słownik biograficzny kapłanów diecezji tarnowskiej 1786-1985, tom I. Biskupi i kanonicy, Tarnów 1999 r.