W tej części opracowania omówimy możliwości prawne uwłaszczenia mieszkaniem lokatorskim dla współmałżonka i innych osób bliskich:
1) ustanie małżeństwa a uwłaszczenie mieszkaniem lokatorskim; 2) śmierć jednego z członków rodziny a prawo do uwłaszczenia osób bliskich; 3) roszczenie o uwłaszczenie osoby bliskiej w przypadku wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu; oraz 4) śmierć członka spółdzielni, który złożył jeszcze za swojego życia wniosek o uwłaszczenie, a prawo do uwłaszczenia jego spadkobierców.
Ustawodawca określił w art. 2 ust. 3, iż osobą bliską w rozumieniu ustawy jest zstępny, wstępny, rodzeństwo, dzieci rodzeństwa, małżonek, osoba przysposabiająca i przysposobiona oraz osoba, która pozostaje faktycznie we wspólnym pożyciu.

Ustanie małżeństwa a uwłaszczenie mieszkaniem lokatorskim

Po ustaniu małżeństwa wskutek rozwodu lub po unieważnieniu małżeństwa byli małżonkowie powinni w terminie jednego roku zawiadomić spółdzielnię, któremu z nich przypadło spółdzielcze lokatorskie prawo do zajmowanego przez nich lokalu mieszkalnego, albo przedstawić dowód wszczęcia postępowania sądowego o podział tego prawa. Były małżonek niebędący członkiem spółdzielni powinien złożyć deklarację członkowską w terminie 3 miesięcy od dnia, w którym przypadło mu prawo do lokalu. Przysługuje mu wówczas prawo roszczenia o przyjęcie w poczet członków spółdzielni, tzn. spółdzielnia musi go przyjąć na swojego członka (patrz art. 13 ust. 1).
Gdyby jednak małżonkowie nie dokonali wymaganych czynności, wynikających z konieczności uregulowania swojego prawa do lokalu spółdzielczego, po ustaniu ich małżeństwa, to spółdzielnia wyznaczy im dodatkowy termin, nie krótszy niż 6 miesięcy, uprzedzając o skutkach, jakie może spowodować jego niezachowanie. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu spółdzielnia może podjąć uchwałę o wygaśnięciu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu (patrz art. 13 ust. 2).
Dokonanie czynności zmierzających do wyjaśnienia prawa do lokalu oraz członkostwo spółdzielni stanowią warunek przekształcenia spółdzielczego lokatorskiego prawa w prawo odrębnej własności.
Śmierć jednego z członków a uwłaszczenie lokatorskim mieszkaniem
Jeśli obojgu małżonkom przysługiwało spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, to z chwilą śmierci jednego z nich prawo to przypada drugiemu. O ile małżonek ten nie jest członkiem spółdzielni, powinien on w terminie jednego roku od dnia śmierci małżonka złożyć deklarację członkowską. Spółdzielnia jest obowiązana przyjąć go w poczet członków spółdzielni. Członkostwo spółdzielni jest i w tej sytuacji warunkiem koniecznym starań o uwłaszczenie. Tylko członek spółdzielni ma prawo złożyć wniosek z żądaniem uwłaszczenia mieszkaniem lokatorskim.
Roszczenie o uwłaszczenie osoby bliskiej w wypadku wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu
W przypadku wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa w następstwie niedokonania czynności wymaganych w sytuacji ustania małżeństwa bądź śmierci jednego z małżonków roszczenia o przyjęcie do spółdzielni i zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego przysługują małżonkowi, dzieciom i innym osobom bliskim (patrz art. 15 ust. 1 i 2). Do zachowania tych roszczeń konieczne jest złożenie w terminie jednego roku deklaracji członkowskiej wraz z pisemnym zapewnieniem o gotowości do zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego. W wypadku zgłoszenia się kilku uprawnionych, sąd rozstrzyga w postępowaniu nieprocesowym, komu będzie przysługiwało prawo do mieszkania.
Dopiero nabycie przez osobę bliską członkostwa spółdzielni oraz nabycie lokatorskiego prawa do mieszkania pozwala na złożenie przez nią wniosku o uwłaszczenie na warunkach określonych w art. 12 ustawy.

Śmierć członka spółdzielni, który złożył wniosek o uwłaszczenie

Przepisy art. 481 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych mówią o sytuacji następstw prawnych po śmierci członka spółdzielni, który mając prawo lokatorskie do mieszkania bądź własnościowe do lokalu, wystąpił za swojego życia o przyniesienie na siebie prawa własności lokalu. W tej sytuacji, jeśli brak jest uprawnionych osób zamieszkujących wraz ze zmarłym członkiem spółdzielni, jego spadkobiercy mogą żądać przeniesienia na nich własności lokalu, nawet jeśli żaden z nich nie jest członkiem spółdzielni. W tym przypadku uznaje się, że wniosek uwłaszczeniowy już został złożony w dniu pierwszego wystąpienia o uwłaszczenie przez członka spółdzielni jeszcze za jego życia (art. 481 ust. 1 i 2). Przepisy te mają również zastosowanie do zmarłych najemców lokali spółdzielczych, którzy jeszcze za życia złożyli wniosek uwłaszczeniowy w trybie (art. 39 lub art. 48). Wówczas ich spadkobiercy nabywają prawo roszczenia o uwłaszczenie lokalem (art. 481 ust. 3).