CZASY MOJŻESZA: ODNOWA WIARY
Biblia zachowała niewiele wspomnień z epoki Patriarchów. Zaledwie
kilka imion i faktów mówiących o postępie wiary. Nawet chronologia
jest niepewna z powodu wielkiego skrótu perspektywy. Wiemy tylko,
że wkrótce potem historia biblijna przenosi się do Egiptu. Pomijamy
tu powody tej migracji i czas jej trwania. Istotne dla nas jest to,
że był to trudny okres dziejów zbawienia. Świetna cywilizacja egipska
i kruchość małego szczepu przybyszy, jakim jest potomstwo Abrahama.
Zachodzi obawa, czy cała ta przygoda wędrówki z Mezopotamii nie zakończy
się klęską. Czy Hebrajczycy, jak inne plemiona, nie rozproszą się
w niewoli? Ludowi Bożemu grozi eksterminacja. Biblia zachowała wspomnienia
o realnym zagrożeniu egzystencji Izraela ze strony faraona: przymusowe
roboty budowlane, a nawet rozkaz totalnej zagłady. "Wszystkich nowo
narodzonych chłopców Hebrajczyków należy wyrzucić do rzeki, a dziewczynki
pozostawić przy życiu" (Wj 1, 22).
Teraz pojawia się Mojżesz. Przypomnijmy jego historię,
począwszy od Wj 2. Teksty są świadectwem późniejszej refleksji nad
faktami; można jednak odtworzyć istotne dane. Uderza nas zwłaszcza
silna osobowość Mojżesza, co ilustruje choćby zabicie Egipcjanina.
Świadczy o niej znaczenie, przypisane mu w tradycji Izraela. W czasie
pierwszego pobytu na pustyni Mojżesz poślubił córkę kapłana Madianitów.
Tam też zapoznał się z Bogiem Abrahama, Izaaka i Jakuba. W jego sercu
rodzi się myśl, która dojrzewa w precyzyjny plan. Ten lud, który
otrzymał obietnice, nie może trwać w niewoli. Wolą Boga jest jego
uwolnienie i zdobycie ziemi, obiecanej Patriarchom. Mojżesz wraca
zatem do swych rodaków. Mimo trudności opisanych w Biblii, nastąpi
wyjście, ucieczka z Egiptu na pustynię. Droga będzie trudna i długa,
lecz owocna dla Mojżesza: ustanowi on wówczas instytucje, które ułatwią
ludowi uświadomienie sobie powołania.
Nie można przeceniać roli Mojżesza jako prawodawcy. A
jednak to on stopniowo wytycza kierunek narodowej i religijnej orientacji
Izraela. Nigdy nie jest on ukazany jako wódz wojskowy. Teksty przypisują
mu natomiast organizację szczepów, początki życia kultowego i prawodawstwa.
Dzieło Mojżesza będzie później uzupełniane, lecz jego wpływ na początku
jest ogromny. Jego pośrednictwo uczyniło z Izraela lud Boży. Był
to niewyczerpany kapitał: zawarcie przymierza, prawodawstwo i kult,
otwarcie na przyszłość, świadomość Bożej sprawiedliwości, poczucie
grzechu...
Mojżesz jest niekwestionowanym twórcą narodu, ale w jakiej
mierze był oryginalny? Czy nie zadowolił się adaptacją różnych wpływów,
zwłaszcza egipskich, skoro sama Biblia mówi o jego egipskim wykształceniu (
Wj 2, 1-10; Dz 7, 22)? Historycy religii mogą szukać źródeł jego
inspiracji. Ale trzeba też uznać, że jego dzieło bazuje przede wszystkim
na religijnym doświadczeniu Patriarchów, przechowuje ich tradycje.
Historia zbawienia nie zaczyna się od Mojżesza. Stąd kolejne pytanie:
czym stała się wiara Abrahama odziedziczona przez Mojżesza?
Wizja krzewu płonącego (Wj 3) należy do najbardziej tajemniczych
w Biblii. Centralnym elementem jest tu objawienie Mojżeszowi Bożego
imienia - JHWH. Co ono znaczy? Najstarszy teolog biblijny, zwany
Jahwistą, wywodzi je od czasownika "być": Ten, który jest tu; który
pozostaje wierny swym wybrańcom jako zbawca. Podobnie jak w przypadku
Abrahama, niemożliwe jest zrekonstruować mistyczne doświadczenie
Mojżesza. Jeśli nawet imię JHWH było w jakiejś formie znane przed
Mojżeszem, to dla niego nabrało nowej treści. Ma on świadomość, że
objawił mu się Bóg Ojców. JHWH jest więc Bogiem historii, który kieruje
losami swego ludu. Mojżesz, a po nim cała historia, dostrzega zatem
obecność Boga w nadchodzących wydarzeniach. Warunkiem spełnienia
dawnych obietnic będzie przyjęcie tej obecności Boga, uznanie Jego
zwierzchności, czyli wiara. Po wiekach tłumacze Biblii na język grecki
stanęli przed problemem: Jak oddać w języku pogan tajemnicze imię
JHWH, objawione Izraelowi na Synaju? Po długich wahaniach zdecydowano
się przetłumaczyć je pojęciem Kyrios, "Pan", stosowanym na określenie
Boga Najwyższego również w religiach pogańskich. Było w tej decyzji
wyznanie wiary Izraela w suwerenną władzę ich Boga nad całym światem.
Odnowienie historii świętej w epoce Mojżesza uzależnione jest od
odnowienia wiary, a więc od świadomości Bożej inicjatywy w świecie.
Wiara jest przede wszystkim darem Boga, wypływa z Jego wolnej inicjatywy.
Od czasów Mojżesza historia Izraela jest konsekwencją i rozwojem
tej Bożej inicjatywy. Wiara Izraela będzie się rozwijać i pogłębiać
w miarę historycznych doświadczeń.
Pierwszym z tych doświadczeń jest wyjście z Egiptu. Pozornie
może się ono wydawać faktem czysto politycznym: grupa uciskana przez
imperium uświadamia sobie zagrożenie eksterminacją. Udaje się jej
wyrwać spod władzy tyrana (por. dzisiejsze migracje mniejszości etnicznych). Według Biblii, wyjście ma jednak głębsze znaczenie: ponieważ chodzi
o lud Boży, Wyjście jest faktem religijnym, ocaleniem przez Boga.
To JHWH wykupił swoich z niewoli. Cudowne interwencje Boga, niezależnie
od interpretacji historycznych, mają sens ściśle religijny. Od tego
Wyjścia JHWH jest Bogiem-Zbawcą Izraela. Wyjście zawsze będzie w
wierze Izraela typem (wzorem) przyszłych ocaleń. Do tego faktu będą
się odwoływać zapowiedzi powrotu z Babilonii (por. Iz 11, 15n; 40,
3; 41, 17n), a później - odkupienia w Chrystusie (np. 1 Kor 10, 1).
Pobyt na Synaju wiąże się z zawarciem Przymierza. Idea
i rzeczywistość Przymierza były powszechnie znane. Szczepy wiązały
się wzajemnymi zobowiązaniami. Ten sam obraz ilustruje więź Izraela
z Bogiem. JHWH objawił się mu jako Partner, który narzuca obowiązki
i gwarantuje opiekę. Rola Mojżesza jest tu istotna. To przede wszystkim
on spotyka Boga i daje ludowi udział we własnym doświadczeniu, jak
niegdyś w Egipcie. Ostatecznie cały lud angażuje się w Przymierze.
Wiara ujęła tę rzeczywistość we wspaniałej scenie (Wj 19n). Już niegdyś
Bóg zawarł przymierze z Abrahamem (Rdz 15), teraz przypieczętował
je ostatecznie. Bóg i Izrael złączeni są odtąd wspólnym losem! Tę
wspólnotę życia symbolizuje skropienie krwią ołtarza i ludu (Wj 24,
5-8). Jest to moment o niepowtarzalnym znaczeniu dla Izraela!
Odtąd Izrael jest ludem "Pana", a "Pan" - Bogiem Izraela.
Tradycja wraca ustawicznie do tego faktu. Prorocy przypominają ludowi
jego początki. W wielkich momentach historii dokonuje się uroczyste
odnowienie Przymierza (Joz 8, 30nn; 2 Krl 23;Ne 8). Tak przygotowuje
się realizacja nowego i wiecznego Przymierza, które zapowiada Jr
31, 31nn i Ez 37, 26. "Ja będę ich Bogiem, a oni będą Mi ludem".
Taka przyszłość otwiera się przed Izraelem, a jej zarys mamy już
na Synaju.
Przymierze suponuje wiarę Mojżesza i ludu. Ale i wiara
znajduje w Przymierzu pogłębienie. Np. Przymierze zakłada jedność
Izraela. Jedynemu Bogu winno odpowiadać zjednoczenie narodowe. Wiara
zatem objawia się jako fakt z istoty wspólnotowy. Ale jedność narodu
jest zależna od każdego z jego członków. Wierność albo niewierność
jednostki ma wpływ na losy wszystkich; podobnie jedno pokolenie rzutuje
na dalsze (por. Wj 20, 5: "Jestem Bogiem zazdrosnym, który karze
występek ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia"). Idea
odpowiedzialności musi rozwijać się w kierunku odpowiedzialności
jednostkowej, ale pierwotna intuicja, mówiąc zbiorowej odpowiedzialności
opartej na Przymierzu, nie traci znaczenia nawet po przyjściu Chrystusa.
Przymierze, odnawiając obietnice Boże, odnawia także
dynamikę wiary. Na pustyni lud zdołał wytrwać, gdyż wiedział, że
podąża do Ziemi Obietnicy, "mlekiem i miodem płynącej". Bo wiedział,
że jest dziedzicem obietnic i błogosławieństw Bożych: "Anioła mego
poślę przed tobą, aby cię strzegł na twych drogach, i dam ci dojść
do miejsca, które ci przygotowałem" (por. Wj 23, 20). Nie da się
porównać wiary Abrahama i Mojżesza, by orzec, która z nich była większa
wobec Boga! Bóg udziela swej łaski każdemu w innych warunkach, ale
zawsze cudownej. Np. dla Mojżesza wiara była niewątpliwie bardzo
bogata w doświadczenia. Opatrznościowy fakt wyjścia z Egiptu stał
się dla niego gwarancją na przyszłość. Toteż mógł on gorliwie podjąć
realizację tej drogi, choć była ona najeżona trudnościami.
Ostatni aspekt tej wiary, ubogaconej przez doświadczenia
pustyni. Teksty stale podkreślają, że obietnice Boże są uwarunkowane.
Przymierze zawiera zobowiązania, których Izrael musi dotrzymywać.
Aby żyć, trzeba zachowywać przykazania Boże.
Dlatego do opisu Przymierza dodany jest tekst Dekalogu (
Wj 20); różne przepisy przeplatają się z opisem. Większość tych tekstów
to komentarze opracowane przez tradycję. Izrael jest świadom reguły
życia, opartej na przynależności do jedynego Boga.
Jego religia, "jahwizm", to nie płytka teozofia. Wiara
przenika całe życie codzienne w najdrobniejszych szczegółach. Całe
Przymierze ogarnia idea sprawiedliwości, nie tylko w relacjach iędzyludzkich,
ale i w relacji do Boga: "Nie będziesz miał innych bogów obok Mnie!". Jest to kolejna lekcja, której nie wolno Izraelowi zapomnieć!
Pomóż w rozwoju naszego portalu