Model włoskiej Akcji Katolickiej przeszczepiano w Kościele w Polsce stopniowo, a w pełni przyjęto go dopiero w 1934 r. Do tego czasu Akcja Katolicka w większości diecezji polskich bazowała na istniejących już stowarzyszeniach kościelnych.

Oznaki ruchu organizacyjnego wśród katolików świeckich, jako przejawy Akcji Katolickiej, spotykamy na ziemiach polskich od dawna. Już w II połowie XIX w. działały luźne stowarzyszenia w zaborze pruskim i austriackim, a na początku XX w. pojawiły się także w zaborze rosyjskim. Głównym ich celem było uświadamianie członków w sprawach religijnych, kościelnych i społecznych oraz pogłębianie zasad wiary i moralności chrześcijańskiej.

Rozwój różnych organizacji kościelnych na ziemiach polskich był uwarunkowany odmienną sytuacją polityczno-prawną, gospodarczą i kościelną w poszczególnych zaborach. W zaborze pruskim polityka państwa dążyła usilnie do germanizacji narodu polskiego i podporządkowania sobie Kościoła katolickiego. Zjawiska te wywoływały mocny opór ze strony Polaków. Społeczeństwo polskie, dysponując tu mocnym narzędziem obrony w postaci korzystnej dla Kościoła ustawy zasadniczej z 30 stycznia 1850 r., broniło swoich praw i rozwijało, na miarę możliwości, pewną aktywność na polu kościelnym i społeczno-narodowym. W walce o katolicyzm i polskość wystąpiło na pierwszym szeregu duchowieństwo. Abp Florian Stablewski (1891-1906) oraz abp Edward Likowski (1914-1915), idąc za wskazaniami Leona XIII zawartymi w encyklice Rerum novarum, zachęcali kapłanów do pracy z ludem także na płaszczyźnie społecznej. Przejawem tego były m. in. organizowane wiece katolickie oraz zakładane stowarzyszenia dla robotników i rzemieślników oraz domy katolickie. Podejmowano również akcje na rzecz trzeźwości oraz na polu życia gospodarczego. Księża zakładali w parafiach liczne kółka i towarzystwa rolnicze, a także rozwijali spółdzielczość. Wybitnym działaczem na tym polu był ks. Piotr Wawrzyniak. Prężnie rozwijały się w zaborze pruskim, a zwłaszcza w Wielkim Księstwie Poznańskim, organizacje robotnicze, które skupiały młodzież i dorosłych. Aktywne były również stowarzyszenia charytatywne i oświatowe. Obok nich działały w parafiach liczne Koła Żywego Różańca oraz Bractwa Matek Chrześcijańskich. Ruch organizacyjny wśród katolików świeckich w tym zaborze odegrał doniosłą rolę w podtrzymywaniu oraz budzeniu wiary i polskości. Wiele z tych inicjatyw stanowiło prekursorskie formy późniejszej Akcji Katolickiej.

W szczególnie trudnym położeniu znajdował się Kościół katolicki pod panowaniem rosyjskim. W zaborze tym możliwości rozwoju ruchu organizacyjnego wśród katolików świeckich były bardzo ograniczone. Polityka rządu carskiego dążyła do całkowitego ujarzmienia Kościoła i rusyfikacji społeczeństwa polskiego, co szczególnie przybrało na sile w okresie popowstaniowym. Polacy pozbawieni byli tu środka obrony w postaci prawa. Władze carskie dopuszczały się manipulacji prawodawstwem, co w praktyce stawiało Kościół poza prawem. W związku z tym każda próba obrony skazana była na niepowodzenie. W wyniku represji carskich kilku biskupów zostało zesłanych w głąb Rosji. Prześladowania objęły także duchowieństwo parafialne, a zwłaszcza tych księży, którzy uczestniczyli w walkach powstańczych, bądź też podejmowali w okresie popowstaniowym działalność patriotyczną. Mimo to i w tym zaborze rozwijała się powoli działalność kościelna oraz społeczna, co było często zasługą oddolnych inicjatyw duchowieństwa i wiernych, a także ukrytych zgromadzeń zakonnych, zakładanych przez o. Honorata Koźmińskiego. Większe możliwości rozwoju akcji katolicko-społecznej w zaborze rosyjskim pojawiły się dopiero po 1905 r. Wówczas to zaczął się rozwijać ruch chrześcijańsko-społeczny, grupujący katolików świeckich pod patronatem księży. Jego głównym organizatorem był ks. Marceli Godlewski. Z jego to inicjatywy powstało 8 grudnia 1905 r. Stowarzyszenie Robotników Chrześcijańskich, które rozciągnęło swoją działalność na całe Królestwo Polskie. Stowarzyszenie podejmowało liczne akcje na polu religijnym, zawodowym, kulturalnym i oświatowym. W tym też czasie powstał w Królestwie Polskim Związek Katolicko-Społeczny - zrzeszenie katolików, którego celem było krzewienie, pod kierunkiem duchowieństwa, nauki Chrystusa w życiu religijnym, społeczno-kulturalnym i ekonomicznym. Takie związki powstały m. in. w diecezji lubelskiej, płockiej i włocławskiej. Nie zdołały one jednak rozwinąć swojej działalności na szerszą skalę, ze względu na wybuch I wojny światowej.

Korzystniej, w porównaniu z zaborem pruskim i rosyjskim, wyglądała sytuacja Kościoła i społeczności polskiej w Galicji. Na terytorium tym, rządzonym przez katolicką Austrię, Polacy cieszyli się od 1861 r., tj. od momentu wprowadzenia autonomii, znacznymi swobodami i dominującą pozycją społeczną, gospodarczą i kulturalną. Dzięki temu Galicja, na przełomie XIX i XX w., była nie tylko ostoją kultury polskiej, ale i terenem ożywionej działalności religijno-kościelnej i społecznej. Wprawdzie Józefinizm mocno ingerował w tu wewnętrzne sprawy Kościoła i podsycał konflikty rodzące się na tle narodowościowym, to jednak Kościół posiadał sprzyjające warunki dla rozwoju myśli i akcji katolicko-społecznej. Tym samym duchowieństwo polskie oraz organizacje kościelne mogły swobodniej, niż w innych zaborach, oddziaływać na masy katolickie i środowisko społeczne.

cdn.