Po kilkuletnich naradach, w których ważną rolę odegrał łaciński biskup łucki Bernard Maciejowski (+1608), prowadzonych częściowo w tajemnicy, po wyrażeniu zgody przez cały episkopat ruski, dwóch najbardziej zaangażowanych w to dzieło biskupów: łuckiego Cyryla Terleckiego (1585-1607/8) i włodzimierskiego Hipacego Pocieja (1593-1613) wydelegowano do Rzymu, by wobec papieża w imieniu wszystkich złożyli deklarację przystąpienia do unii z Kościołem katolickim. Ta uroczystość odbyła się w Watykanie 23 grudnia 1595 r. W akcie unii stwierdzono, że biskupi przyjmują katolickie rozumienie prawd wiary, jak je sformułowano na soborze florenckim w 1439 r. w unii między Kościołem łacińskim i greckim oraz że uznają papieża za głowę Kościoła. Papież ze swej strony gwarantował poszanowanie i utrzymanie dotychczasowego obrządku greckiego w liturgii, jak również całej tradycji prawnej Kościoła wschodniego, w tym prawo kapłanów do prowadzenia życia rodzinnego. Po powrocie obu biskupów do kraju metropolita kijowski Michał Rahoza ( 1589-1599) zwołał do Brześcia na Wołyniu, na 16 października 1596 r., synod biskupów, na którym sześciu spośród ośmiu biskupów, z metropolitą na czele złożyło katolickie wyznanie wiary i przysięgę wierności wobec papieża, podobnie, jak biskupi Pociej i Terlecki uczynili to w Rzymie. Dwóch biskupów: lwowski Gedeon Bałaban (1568-1607) i przemyski Michał Kopysteński (1591-1609), choć wcześniej deklarowali jej przyjęcie odstąpili od niej pod wpływem księcia Ostrogskiego. Oprócz ruskich biskupów zwolenników unii, w brzeskim synodzie uczestniczyli 3 biskupi łacińscy, jako przedstawiciele papieża. W imieniu króla Zygmunta III Wazy (1687-1632), który unię popierał od początku, zewnętrzne bezpieczeństwo dla synodu zapewniali trzej senatorowie, najwyżsi urzędnicy Litwy. W tym samym czasie, co synod unicki, 16-20 października 1596 r., pod faktyczną opieką księcia Ostrogskiego, wroga unii, obradował synod przeciwników unii - biskupi lwowski i przemyski, kilku przełożonych monasterów, przedstawiciele bractw cerkiewnych i okolicznej szlachty. W jego obradach uczestniczyli też: przedstawiciel patriarchatu aleksandryjskiego Cyryl Lukaris i protosyngiel patriarchatu konstantynopolitańskiego Nicefor, obdarzony - jak twierdził - bardzo szerokimi uprawnieniami cerkiewnymi przez patriarchę Jeremiasza II (+1595), w co wątpili biskupi - unici. Patriarcha zmarł przed zwołaniem synodu, co unieważniało jego uprawnienia. Władze polskie zarzucały Niceforowi szpiegostwo na rzecz Turcji i nielegalny pobyt w Rzeczypospolitej. Po ceremonii przystąpienia do unii metropolity i pozostałych trzech biskupów uroczyście ją ogłoszono. Na zakończenie metropolita i pozostali biskupi obłożyli ekskomuniką biskupów lwowskiego i przemyskiego. To samo wobec zwolenników unii uczynili pod przewodnictwem Nicefora biskupi uczestnicy synodu prawosławnego. Ze stanowiska prawa polskiego było to nieważne, ale na płaszczyźnie psychologicznej w odczuciach wyznawców prawosławia wywarło niemałe wrażenie zniechęcając ich do unii. W I ćwierci XVII w. walka prawosławia z unią toczyła się głównie na sejmach. Mimo tego unia stopniowo przyjmowała się wśród duchowieństwa i wiernych tych diecezji, których biskupi do niej przystąpili. W latach 1513-1637 r. unickim metropolitą kijowskim był Józef Welamin Rutski, człowiek o nieprzeciętnej osobowości, który unię utrwalił. Jednym z jego osiągnięć była reforma życia monastycznego w Cerkwi, w wyniku której powstał scentralizowany zakon bazylianów wzorowany na zakonach łacińskich.

W dziejach Cerkwi unickiej odegrał bardzo ważną rolę. Z niego wywodzili się biskupi Bazylianie, też w głąb XVIII w. zajmowali wszystkie kierownicze stanowiska w diecezjach, co wywoływało niechęć duchowieństwa świeckiego do nich.

Męczeńska śmierć unickiego arcybiskupa połockiego Jozafata Kuncewicza w 1623 r. (ogłoszonego błogosławionym w XVII w., a świętym w XIX w.) przyczyniła się do upowszechnienia unii, zwłaszcza na Białorusi. W połowie XVII w., w okresie wojen kozackich 1648-1654 Kościół unicki, zwłaszcza jego duchowieństwo stało się przedmiotem gwałtów i prześladowań ze strony Kozaków, którzy w taki sposób mścili się za przynależność do unii.

W czasie wojen z Kozakami, a później Rosjanami i Szwedami w tym czasie okazało się, że Cerkiew unicka w odróżnieniu od prawosławnej i protestantów zachowała postawę lojalną wobec Rzeczypospolitej, co wpłynęło na ukształtowanie się w społeczeństwie polskim większej życzliwości wobec niej. Jej wyrazem była wyraźna przychylność wobec niej dwóch królów polskich - Michała Korybuta Wiśniowieckiego wywodzącego się z ruskiego ojca (1669-1673) i Jana III Sobieskiego (1674-1696) . W pewnym sensie rezultatem tych postaw było przystąpienie do unii z Kościołem katolickim na przełomie XVII i XVIII w. trzech diecezji czerwonoruskich tj. przemyskiej (1691), lwowskiej (1700) i łuckiej ( 1702). Wskutek tego prawie wszystkie ruskie diecezje w Rzeczypospolitej z wyjątkiem jednej - białoruskiej - stały się katolickimi obrządku wschodniego. Nie mniej ważnym wydarzeniem dla Kościoła greckokatolickiego był synod prowincjalny zwołany w 1720 r. przez metropolitę Leona Kiszkę (1714-1728), odprawiony w Zamościu. Jego uchwały regulowały sprawy organizacyjne, uprawnienia i obowiązki hierarchii, duchowieństwa, jego lepsze kształcenie, administrowanie sakramentów świętych i życia religijnego wiernych. Uchwały te, choć nie w całej rozciągłości zrealizowane, regulowały działalność ruskiej Cerkwi katolickiej w następnych dziesiątkach lat XVIII i XIX w. Ważnym także wydarzeniem dla tej Cerkwi było połączenie w 1743 r. wszystkich bazyliańskich klasztorów białoruskich i ukraińskich w jedną kongregację zakonną, na czele której stał protoarchimandryta wybierany na 4 lata. W tym wieku zakon rozszerzył swą działalność o głoszenie misji parafialnych i prowadzenie szkół, w których kształciła się młodzież nie tylko ruska, w tym kandydaci do kapłaństwa, ale i polska. W związku z pewną poprawą wykształcenia świeckiego duchowieństwa, z polecenia papieża Benedykta XIV, od połowy XVIII w. zaczęło ono zajmować coraz częściej kierownicze stanowiska w diecezjach.

Rozbiory Rzeczypospolitej w latach 1772, 1793 i 1795 z gruntu zmieniły sytuację Kościoła greckokatolickiego. Większość diecezji, a więc i wiernych znalazła się w Rosji. Rządy carskie utożsamiały się z prawosławiem. Na grekokatolików władze rosyjskie patrzyły, jako na oderwanych od Cerkwi prawosławnej zabiegami królów polskich i jezuitów będących sługami papiestwa.

Przy zastosowaniu perswazji, nacisków administracyjnych, gróźb wobec żonatych proboszczów i przymusu udało się na Ukrainie skłonić kilka tysięcy tamtejszych duchownych wraz z ich parafiami do przejścia na prawosławie. Na Białorusi przy pomocy trzech biskupów unickich, którzy w tajemnicy najpierw przeszli na prawosławie, zwołano synod w lutym 1839 r. do Połocka i zredagowano prośbę do cesarza Mikołaja I (1825-1855) o przyjęcie ich do Kościoła prawosławnego. Petycję podpisało 1305 duchownych, zabrakło ponad 500 duchownych. Za zgodą cesarza nastąpił akt przyjęcia unitów przez rosyjski Kościół prawosławny. W 1875 r. w chełmskiej, ostatniej diecezji unickiej w zaborze rosyjskim, w trakcie przeciągania unitów na prawosławie doszło do ofiar śmiertelnych w Drelowie i Pratulinie na Podlasiu. Jako męczennicy zostali oni w 1996 r. wyniesieni na ołtarze. Jedynie w dwóch diecezjach tj. lwowskiej i przemyskiej, które już w 1772 r. weszły w skład zaboru austriackiego, dzięki temu, że był to kraj katolicki, utrzymała się Cerkiew unicka. Nowe władze nazwały ją " greckokatolicką", a zajętą prowincję - "Galicją". Charakterystyczną cechą organizacji terytorialnej Kościoła greckokatolickiego była duża gęstość sieci parafialnej. Władze austriackie zabrały się do jej uregulowania.

(cdn.)